Монгол, Орос, Хятадын бизнес эрхлэгчдийн анхдугаар форум энэ сарын 10-12-нд Манжуур хотод болж өндөрлөлөө. БНХАУ-ын “Бүс ба зам” санаачилгын хүрээнд гурван улсын нутаг дэвсгэрийг хамарсан эдийн засгийн коридор байгуулах ажлыг түргэтгэх, бүс нутгийн хөгжлийг дэмжих, аялал жуулчлалын урсгалыг нэмэгдүүлэх, биенесийн шинэ боломжийг нээх зорилготой энэхүү форумд 500 гаруй төлөөлөгч оролцож дуу хоолойгоо өргөв. Монголын талаас Дорнод, Орхон, Хөвсгөл аймгийн төлөөлөл урилгаар оролцлоо. Форумыг БНХАУ-ын Худалдааны яам, ӨМӨЗО-ы засаг захиргаа, Манжуур хотын удирдлага зохион байгуулсан бөгөөд ОХУ-ын Өвөр байгаль, Буриадын Засгийн газрын өндөр төвшний зочид хүрэлцэн ирсэн юм.

Энэ онд Монгол Улс БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой тохиож буй. Энэ хүрээнд Өвөр Монголын Манжуур хот хөрш зэргэлдээ Дорнод аймгаас гадна Орхон, Хөвсгөл аймагтай харилцаа тогтоож, хамтран ажиллаж эхэлжээ. 300 орчим мянган хүн амтай хэрнээ жилд 8 сая жуулчин авдаг Манжуур хот Орос, Монголын биенес эрхлэгчидтэй хамтран төсөл хэрэгжүүлж, харилцан ашигтай хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа энэ үеэр илэрхийлж байв. БНХАУ-ын Засгийн газраас биенесийн тогтвортой орчин бүрдүүлэх чиглэлээр онцгой анхаарч, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлахаар ажиллаж байгаа ажээ.

Аялал жуулчлал, бараа солилцоо гэх уламжлалт тогтсон биенесээс гадна эрүүл мэндийн аялал жуулчлал, инновацид суурилсан цоо шинэ биенесийг Монгол, Орос, Хятадын аж ахуйн нэгжүүд хамтран хэрэгжүүлбэл бүс нутгийн хөгжилд томоохон түлхэц болно гэдгийг албаны хүмүүс онцолж байв. Гурван улсын шинжлэх ухаан, технологийн 16 дахь удаагийн үзэсгэлэн худалдаа энэ үеэр Манжуурт нээлтээ хийсэн бөгөөд туршлагатай, нэр хүндтэй томоохон аж ахуйн нэгжүүд бараа бүтээгдэхүүнээ дэлгэн үзүүллээ. Эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, их дээд сургуулийн төлөөлөл олноор оролцсон нь энэ удаагийн экспогийн онцлог байлаа.

Монгол, Орос, Хятадын бизнес эрхлэгчдийн форумыг жил бүр уламлан зохион байгуулж байх санал дэмжигдсэн бөгөөд бүс нутгийн хотууд зохион байгуулалтыг нь хариуцахаар тогтлоо. Дараагийн форумыг ОХУ-ын Буриадад хийхээр талууд тохиролцжээ. Үүнээс гадна энэ удаагийн форумын төгсгөлд гурван улсын бизнес эрхлэгчид арав гаруй хамтран ажиллах төсөлд гарын үсэг зурж баталгаажуулсан нь бодит үр дүн болсныг зохион байгуулагчид онцолж байлаа. Бизнес эрхлэгчдэд харилцан ашигтай хамтран ажиллах зарчим нэн чухал боловч гурван улсын харилцаа, хөгжлийг түргэтгэхэд оруулж буй хувь нэмэр түүнээс ч чухал гэдэг дээр төлөөлөгчид санал нэгдсэн юм.

“Олимпийн гудамж, Их Монгол Улсын гудамжийг холбосон дөрвөн эгнээ, 477 метрийн урттай, төмөр бетон гүүрийн үндсэн хөдөлгөөнийг өнөөдөр буюу энэ сарын 16-нд нээнэ.

Нарны замын зүүн талаас ирэх авто зам үндсэн гүүрэнд холбогдож, Их Монгол Улсын гудамж руу буух баруун хойд талын “В” хэсгийн хөдөлгөөнийг есдүгээр сарын 20-нд нээхээр төлөвлөн өдөр, шөнийн ээлжээр ажиллаж байна. Харин зүүн хойд талд үндсэн гүүрнээс Нарны зам руу холбогдох “С” хэсгийн хөдөлгөөнийг аравдугаар сарын сүүлээр нээхээр төлөвлөжээ.

Олимпийн гудамжнаас Нарны зам болон төмөр зам дээгүүр Их Монгол улсын гудамж руу буух “Замын цагдаагийн газрын ойролцоо баригдах гүүрэн гарц”-ын барилгын ажлын гүйцэтгэгчээр Хятадын төмөр замын 20-р товчоо групп, зөвлөхөөр “Ростов” ХХК ажиллаж байна.

Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх Ерөнхий төлөвлөгөө, Нийслэлийн Засаг даргын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан Төмөр замтай огтлолцсон зам, уулзварт томоохон гүүрэн гарц барих ажлын хүрээнд Их Монгол улсын гудамжнаас Дунд гол, Төмөр зам, Нарны зам дээгүүр Олимпийн гудамж руу буух гүүрэн гарц нь баригдсанаар төмөр замаар тусгаарлагдсан хотын төвийн хэсгүүдийг холбосон саадгүй нэвтрүүлэх чадвар бүхий босоо тэнхлэгийн гол замын сүлжээг бий болгож, хөдөлгөөний аюулгүй байдал хангагдах, замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулж, иргэдээ ая тухтай саадгүй зорчуулах, зорчигч тээвэрлэгчдийн цаг хугацааг хэмнэх эдийн засгийн өндөр үр ашигтай, нийслэл хотын өнгө үзэмжийг сайжруулах чухал ач холбогдолтой юм.

Улсын Их Хурлын 2019 оны ээлжит бус чуулганы энэ сарын 11-ний өдрийн нэгдсэн хуралдаан гишүүдийн 77.3 хувийн ирцтэй эхэлж,  Улсын Их Хурлын нэр бүхий 62 гишүүнээс өргөн мэдүүлсэн  Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл, Ард нийтийн санал асуулгад оруулах төслийн нэг дэх хэлэлцүүлгийг хийлээ.

Төрийн байгуулалтын байнгын хороо 2019 оны 09 дүгээр сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаараа төслийн нэг дэх хэлэлцүүлгийг хийсэн бөгөөд энэ талаарх Байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн С.Бямбацогт танилцуулав. Тэрбээр танилцуулгадаа,  Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлд заасан нэгдсэн хуралдааны хоёр дахь хэлэлцүүлгээр Улсын Их Хурлын нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүйн дэмжлэг авсан саналыг Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд нэмж тусган, ард нийтийн санал асуулгад оруулах төсөлд Монгол Улсын Их Хурлын 68 дугаар тогтоолоор байгуулагдсан Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хоёр, гурав дахь хэлэлцүүлэгт бэлтгэх Ажлын хэсэг болон Улсын Их Хурлын гишүүн С.Бямбацогт, Д.Лүндээжанцан, Д.Тогтохсүрэн нараас дараах найруулгын засваруудыг хийж, саналын томьёоллыг бэлтгэсэн гэдгийг онцлов.

Хуралдаанд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хоёр, гурав дахь хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Ажлын дэд хэсгийн ахлагч, Монгол Улсын гавьяат хуульч Н.Лувсанжав, Ардын Их Хурлын депутат, Улсын Бага Хурлын гишүүн асан Д.Лхамжав,  Ардын Их Хурлын депутат, Улсын Бага Хурлын гишүүн асан Р.Хатанбаатар, УИХ-ын гишүүн, Улсын Бага Хурлын гишүүн асан Ц.Товуусүрэн, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн багш, доктор, профессор О.Мөнхсайхан, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, профессор доктор А.Бямбажаргал, Үндсэн хууль судлаач О.Машбат нарын Ажлын хэсгийн гишүүд оролцов.

Хуулийн төсөл болон Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Оюунхорол, Б.Бат-Эрдэнэ, М.Оюунчимэг, Г.Тэмүүлэн, Ш.Раднаасэд, А.Сүхбат нар асуулт асууж, санал хэллээ. Гишүүдийн зүгээс стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдоно гэснийг зарчмын хувьд дэмжиж байгаагаа илэрхийлэхийн зэрэгцээ саналын томьёоллын цаана эдийн засгаа боомилох, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг үргээх, тэдний үйл ажиллагаанд хязгаар тавьсан асуудал үүсэх эсэх, дийлэнх гэдгийг хэдэн хувь гэж ойлгохыг илүүтэй тодруулж байлаа. Мөн стратегийн ач холбогдол гэдгийг эдийн засгийн өндөр ач холбогдол бүхий орд газар, эсвэл эрдсийн нөөц орд гэж өөрчлөх, улмаар Үндсэн хуульд гадаад үг оруулахгүй байхад анхаарах гэсэн саналуудыг хэлж байв.

Байнгын хорооны дарга С.Бямбацогт хариултдаа, Одоо үйлчилж байгаа Үндсэн хуульд байгалийн баялаг төрийн өмч гэж байгаа.  УИХ-ын нэр бүхий 62 гишүүнээс өргөн мэдүүлсэн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд байгалийн баялгаа ашиглахдаа өнгөрсөн 20 гаруй жилийн турш гаргасан алдаагаа засахын тулд “Байгалийн баялгийг ашиглах төрийн бодлого нь урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тулгуурласан, одоо ба ирээдүй үеийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг баталгаажуулах, газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж иргэн бүрт тэгш, шударга хүртээхэд чиглэнэ. Иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийнхээ хүрээнд газрын хэвлийн баялаг ашигласнаар байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн талаар мэдэх эрхтэй.” гэж тусгасан. Үүн дээр  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болон УИХ-ын зарим гишүүдийн стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа төрийн өмчийн оролцоо 50-иас доошгүй хувь байх ёстой гэсэн санал гаргасан. УИХ-ын дарга төслийг Байнгын хороонд шилжүүлэхдээ эдгээр саналуудыг дараагийн хэлэлцүүлэгт анхаарч, ажиллах чиглэл өгсөн гэдгийг онцолж байлаа. 

Мөн тэрбээр, байгалийн баялгийг ашиглахдаа гадаад, дотоодын бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээж байгаа иргэддээ халтай биш боломж бололцоог нээж өгсөн хувилбар болсон. Байгалийн баялгийн үр өгөөжийг иргэдэд хүртээхэд түлхүү анхаарах агуулгыг бодож “Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ноогдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно” гэж ажлын хэсэг томьёолол оруулсныг санал гаргасан 20 гишүүн дэмжсэн. Байгалийн баялгийн үр өгөөж гэдгийг олон талаас нь ярилцсаны дүнд татвар, төлбөр, хураамж, татварын дараах ашиг энэ бүхэн хамаарна. Үр өгөөжийн дийлэнх гэдгийг 50+1-ээс дээш гэсэн утгаар ойлгоно шүү гэдэг дээр ойлголцсон гэж байлаа.

Гишүүд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд нэмж тусган, ард нийтийн санал асуулгад оруулах төсөлд оруулах, найруулгын засвар хийсэн саналуудын  талаар үг хэлж, байр сууриа илэрхийлэв. Ингээд төслийн зүйл, хэсэг, заалтад найруулгын засвар хийсэн есөн саналын томьёоллоор санал хураалт явуулан шийдвэрлэсэн.

Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан, Д.Тогтохсүрэн, С.Бямбацогт нар төслийн 1 дүгээр зүйлийн 1 дэх заалт буюу Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх “улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулна.” гэснийг “улсын хэмжээний бодлого дэвшүүлж ажиллана ” гэж өөрчлөх, төслийн 3 дугаар зүйлийн 1 дэх заалт буюу Зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.” гэсэн 4 дэх өгүүлбэр нэмэхийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 90 хувь нь тус тус дэмжлээ.

Түүнчлэн  төслийн 3 дугаар зүлийн 9 дэх заалт буюу Дөчин есдүгээр зүйлийн 5 дахь хэсгийн “Зөвлөлийн үйл ажиллагааны тайланг” гэснийг “Шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахтай холбоотой зөвлөлийн үйл ажиллагааны тайлан” гэж өөрчлөх, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг 2020 оны 05 дугаар сарын 25-ны өдрийн 12 цаг буюу арван долдугаар жарны төмөр хулгана жилийн зуны тэргүүн сарын шинийн гуравны өдрийн морин цагаас улс орон даяар дагаж мөрдөхөөр найруулан өөрчлөх санал гаргасныг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 93,3  хувь нь тус тус дэмжив.

Ингээд Улсын Их Хурлын нэр бүхий 62 гишүүнээс өргөн мэдүүлсэн  Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл, Ард нийтийн санал асуулгад оруулах төслийг хоёр дахь хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд шилжүүлжснээр чуулганы хуралдаан 15 минут түр завсарлав.

Энэ үеэр тус Байнгын хороо хуралдаж, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл, Ард нийтийн санал асуулгад оруулах төслийг хоёр дахь хэлэлцүүлэг хийсэн тул УИХ-ын чуулганы нэгдсэн  хуралдаан үргэлжиллээ. Төслийг хоёрдахь хэлэлцүүлэгт бэлтгэсэн талаарх Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт танилцуулав.

Тэрбээр, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 24 дугаар зүйлийн 24.6.1.-т заасны дагуу Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл ард нийтийн санал асуулгад оруулах төслийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 100 хувийн саналаар дэмжиж, нэгдсэн хуралдаанаар төслийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийг явуулах нь зүйтэй гэж үзсэнийг танилцуулгадаа онцолсон.

Байнгын хорооны санал, дүгнэлттэй холбогдуулан асуулт асуух гишүүн байсангүй тул  “Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлая” гэсэн  саналын томьёоллоор санал хураахад хуралдаанд оролцсон 60 гишүүний  58 нь  дэмжив. 

Үргэлжлүүлэн “Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг хэлэлцэж энэ талаарх Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт танилцуулав.

Төрийн байгуулалтын байнгын хороо 2019 оны 09 дүгээр сарын 11-ни өдрийн хуралдаанаараа уг тогтоолын төслийг хэлэлцэж, хуралдаанд оролцсон гишүүд санал нэгтэйгээр чуулганы хуралдаанд танилцуулж, батлуулах нь зүйтэй гэж үзсэн байна. Тогтоолын төсөлтэй холбогдуулан асуулт асууж, санал хэлэх гишүүн байсангүй.

Уг тогтоолын төсөлд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран наймдугаар зүйлийн хоёр дахь хэсэг, Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1, 17.3 дахь хэсэг, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 24 дугаар зүйлийн 24.8 дахь хэсэг, санал хураалтын дүнг үндэслэн УИХ-ын 2019 оны есдүгээр сарын 07-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг ард нийтийн санал асуулгаар оруулах нь зүйтэй гэж УИХ-ын нийт гишүүний 94.8 хувь нь буюу гуравны хоёроос доошгүй саналаар тогтсон тул ард нийтийн санал асуулгыг улс орон даяар явуулахаар тогтоосугай хэмээн  тусгажээ.  Түүнчлэн Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг хавсралтаар батлахаар тусгасан байна.

Ингээд тогтоолын төслийг дэмжье гэсэн саналын томьёоллоор санал хураахад, хуралдаанд оролцсон гишүүд 98,3 хувь нь  дэмжлээ.  Энэ үеэр УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, Ард нийтийн санал асуулгын  зохион байгуулалт, зардлыг багасгах, хугацаатай холбоотой асуудлыг Засгийн газар, Сонгуулийн ерөнхий хороонд дахин хянуулахаар болсон тул тогтоолын төслийг дараагийн хуралдаанаар хэлэлцэнэ гэдгийг гишүүдэд анхаарууллаа.