Хүний амьдралд тохиолдож болох тааламжгүй үйл явдлын эрсдэлийг бууруулах, учрах хохирлыг хамгийн богино хугацаанд арилгах үр дүнтэй санхүүгийн арга бол даатгал юм. Монгол Улсад бие даасан хуультай, албан журмаар даатгуулах 7 төрлийн даатгал байдаг. Эдгээрийн дотроос олон түмэндээ хүртээмжтэй үйлчилдэг, нэр хүндтэй даатгалууд олон бий.
Тэтгэврийн даатгал-д даатгуулбал өндөр насныхаа тэтгэвэрт гараад сар бүр тэтгэвэр авч байна. Мөн тэтгэврийн даатгалаас зээл авсан иргэдэд 470,0 тэрбум төгрөгийн өрийг нь нэг удаа УИХ –аас цайруулах шийдвэрийг хүртэл гаргаад байна.
Ажилгүйдлийн даатгал-д даатгуулсан хүн ажлаасаа халагдсан болон өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн бол тодорхой хугацаанд ажилгүйдлийн тэтгэмж авдаг.
Эрүүл мэндийн даатгал-д даатгуулсан хүн шимтгэлээ хугацаанд нь жил бүр тогтмол төлсөн, дараалсан 3 жил эрүүл мэндийн даатгалын сангаас тусламж, үйлчилгээний зардал гаргуулаагүй даатгуулагчийг нэг удаа эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж 2,0 сая хүртэл төгрөгийг улсаас олгож байна.
Эдгээрийг даатгуулагч иргэдэд хүргэх үйл ажиллагааг Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар, Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар зэрэг бие даасан байгууллага хариуцан хэрэгжүүлдэг.
Харин 1,1 сая шахам тээврийн хэрэгсэлтэй авто тээвэрчдээс 700 гаруй мянган иргэн жолоочийн хариуцлагын даатгалд жил бүр албан журмаар даатгуулаад, ямар ч урамшуулал авдаггүй .
Үүний шалтгаан нь Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын үйлчилгээг АРИЛЖААНЫ ДААТГАЛЫН 15 КОМПАНИ эрхэлж байгаад хамаг учир нь байгаа юм. Тэд бол ашгийн байгууллага. Тиймээс жолооч нар энэ даатгалын үйлчилгээ, үйл ажиллагаанд нь сэтгэл дундуур байдаг.
Монгол улсад хэрэгжиж байгаа хуулиуд даатгагч, даатгуулагчийн аль алиных нь эрх ашигт жигд үйлчилж байх ёстой. Гэтэл арилжааны даатгалын компаниуд энэ ажил үйлчилгээг эрхлэхдээ зөвхөн өөрт төвлөрүүлэх орлогодоо илүү анхаарч байгаад байгаа юм. Судалгаанаас харахад тухайн жилдээ дээрх даатгуулагчдын 4,2 хувь буюу 28 мянга орчим жолооч осол зөрчилд холбогдож даатгалд хандсан байдаг. Цаана нь үлдсэн 95,8 хувь нь хураамжаа төлсөн ч даатгалаас ямар нэгэн урамшуулал, нөхөн төлбөр авдаггүй юм байна.
Нэгэн түүхийг эргэн санахад жолооч нарын албан журмын даатгалын тухай хууль 2011 онд гарахаас өмнө сайн дурын үндсэн дээр даатгал хураадаг байх үед жилдээ З тэрбум төгрөгийн хураамж төвлөрдөг байсан. Харин хууль хэрэгжиж эхэлснээр хураамж нь 10 дахин өссөн байдаг.
Гэтэл арилжааны даатгалын компаниуд хураамжийн хэмжээг нэмэх хэрэгтэй байна. Бидний үйл ажиллагааны зардал өндөр байгаа, дээрээс нь даатгалын сан бүрдүүлэх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг юм билээ. Ингэж ёроолгүй сав шиг авирлахын оронд хэрэгжүүлж байгаа хуулиндаа хүндэтгэлтэй хандаж, хамрагдаж байгаа олон зуун мянган даатгуулагчдынхаа эрх ашигт дэмжлэг үзүүлэх ямар нэгэн ажил, санаачлага гаргаж ажиллах шаардлагатай баймаар юм. Мөн хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойших 8 жилийн хугацаанд арилжааны даатгалын компаниуд 160,8 тэрбум төгрөгийг албан журмын даатгал нэрийн дор хураан авсныхаа 96,6 тэрбумыг даатгуулагчдын хохирлын нөхөн төлбөрт олгож, үлдсэн 65,2 тэрбум төгрөг нь тухайн компаниудын мэдэлд үлдсэн нь тодорхой байдаг.
Олон улсын туршлагаас үзэхэд жолоочийн хариуцлагыг дээшлүүлэх , осол зөрчлийг багасгах зорилгоор АНУ-д 1908 оноос даатгалын төлбөр төлсөн жолоочид тусгай хөнгөлөлт эдлүүлдэг журам хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Одоо дэлхийн 165 оронд жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын систем хэрэгжиж байна. Эдгээр улсууд өнөөдөр манайд хэрэгжиж байгаагаас арай өөрөөр хэрэгжүүлж байна. Нэг талаас даатгалд олныг хамруулах, нөгөө талаасаа даатгуулагчдын даатгуулах сонирхохыг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн бодлого барьдаг юм билээ. Манай улсын хувьд 1992 оноос Монгол улсын авто тээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татварын тухай хууль, 2011 оноос Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалын тухай хуулиуд батлагдан гарч хэрэгжүүлэх үйл явц эхэлсэн түүхтэй.
Монголын төрөөс албан журмын даатгалын хуулийг хэрэгжүүлэхдээ цөөн хэдэн хүний ашиг олох хэрэгсэл болгох биш, харин төрийн бодлого нь нийгмийг илүү хариуцлагажуулах, зам тээврийн ослын тоог бууруулах, жолооч нарын хариуцлагыг өндөржүүлэхэд чиглэгдсэн байх ёстой.
Гэтэл бидний дагаж мөрдөж буй хууль маань осол зөрчил гаргадаггүй жолооч нарыг урамшуулах зорилгоор төлбөрийн хэмжээг жил ирэх тутам тодорхой хэмжээгээр багасах зарчмыг хэрэгжүүлэх ёстой.
Албан журмын даатгалыг сайн дурын даатгалын үйл ажиллагаа эрхэлдэг арилжааны компаниудаар эрхлүүлэх нь буруу. Өнөөдөр энэ ажлыг 15 компани, 200 гаруй салбар, 3000 орчим ажиллагсад хариуцан гүйцэтгэж байна. Тэдэнд нэгдсэн удирдлага, хяналт байдаггүй. Нэг аймагт 7-11 даатгалын компанийн салбар ажиллаж байна. Мөн тээврийн хэрэгслийн техникийн хяналтын улсын үзлэгийг хөдөө орон нутагт зохион байгуулахад даатгалын компанийн хүмүүс дагаж явдаг. Тэд нэг суманд 2 хонохдоо 20 – 50 жолооч даатгаад, дараагийн сум руу явсаар 2 сар шахам хугацаанд тойрдог. Хотын техникийн хяналтын төвүүдэд нөгөө 15 компанийн төлөөлөгч нар даатгуулахаар ирсэн хүнээ булаацалдаад сууцгааж байдаг. Гэтэл цаана нь хэдэн жолооч даатгалд хамрагдахгүй үлдэж байгаа сонирхдоггүй . Тэгвэл жил бүр жолоочийн хариуцлагын даатгалд орон нутагт 36 хувь, Улаанбаатар хотод 25 хувь нь оролцдоггүй үлддэг. Эндээс харахад даатгалд хамрагдаагүй жолооч жил бүр 200 гаруй мянгаараа үлдэж байна. Үүнийг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулан, зөв хяналт тавьж ажиллахад ердөө 180 хүний зардлаар улсын хэмжээнд гүйцэтгэх боломжтой тухайгаа Албан журмын даатгагчдын холбооноос тооцоолсон байдаг. Энэ асуудлыг хууль санаачлагч нар анхааралдаа авах хэрэгтэй байна.
Жолоочийн албан журмын даатгалыг ажил үүргийн нь хувьд хамтарч болох тээврийн хэрэгслийн техникийн хяналтын үзлэгийн байгууллагатай нэгтгэхэд илүү сайн талтай байж болох юм. Тэгвэл эндээс даатгалд хамрагдалт нь нэмэгдэх, олон жил осол гаргаагүй жолооч нарт техникийн хяналтын үзлэгийг үнэгүй хийж өгөх, тос маслыг нь солих үйлчилгээ үзүүлэх гэх мэт олон төрлийн үйлчилгээг даатгуулагчид даа үзүүлж тэдний эрх ашиг, сонирхолд нийцүүлэх хэрэгтэй байна.
Зам тээврийн ослоос үүссэн хохирлыг үнэн зөв тодорхойлох мэргэжлийн хохирол үнэлэгч ховор, ажиллаж байгаа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос зөвшөөрөл авсан нэртэй мэргэжлийн бус хүмүүс байна. Тэдэнд оношлогооны багаж, шалгах хэрэгсэл байхгүй нүдэн баримжаагаар ажилладаг . Оношлогооны байгууллагуудтай хамтарч ажиллах шийдвэр байгаа ч түүнийг нь хэрэгжүүлэх эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Хөдөө орон нутагт энэ асуудал илүү хүндрэлтэй байна.
Даатгуулагчийн нэг удаагийн гэрээнд хэдэн удаа нөхөн төлбөр авах тухай тусгаагүй. Үүнийг тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Тухайлбал , Монгол даатгалд даатгуулсан жолооч нараас нэг жилийн дотор 32 жолооч 4-9 удаа осол зөрчил гаргаж нөхөн төлбөр авсан судалгаа байдаг. Энэ нь гэрээнд тусгаагүйгээс гадна хуучин муу автомашинтай жолооч санаатай болон санамсаргүй үйлдлүүд гаргаад төлсөн даатгалаасаа хэд дахин давсан даатгал авдаг байж болох юм. Ийм жолооч осол зөрчил гаргадаггүй жолоочтой адил хураамж төлж болохгүй. Үүнийг итгэлцүүрээр тооцох бололцоотой ч, гэрээ хийхээс татгалзах эрх даатгалын компаниудад бий.
Осол зөрчил гаргасан жолоочийн тоо үнэн зөв гардаггүй. Тухайлбал замын цагдаагийн бүртгэлийн тоо, нөхөн төлбөр олгосон даатгалын компанийн мэдээллийн тоо хоорондоо 10-аад мянгаар зөрж байгаа. Шалтгаан нь даатгуулагчид осол зөрчилд холбогдчихоод даатгалын компаниудад хандахад урдаас нь цагдаагийн тодорхойлолт шаардах болсон. Тодорхойлолт авахад цагдаагийн газраас жолоочийн оноог нь хасаад, 100 мянган төгрөгөөр торгодог. Үүнийг даатгалын байгууллага газар дээр нь очиж асуудлыг шийддэг гадаадын туршлага байдаг л юм билээ.
Мөн хуулинд тухайн тээврийн хэрэгслийг өмчлөгч нь жолоочийн хариуцлагын даатгалд даатгуулж, уг тээврийн хэрэгслийг хөлсөөр барьж буй жолооч мэргэшсэн жолоочийн даатгалд даатгуулна гээд заачихсан байгаа нь хэрэгжүүлэхэд хүндрэл гарч байна
Та бүхэнтэй саналаа солилцогч миний бие жолооч нарын хариуцлагын даатгалын тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар багагүй хугацаанд судалгаа явуулж, 400 шахам жолоочоос санал асуулгын хуудсаар тодорхой сэдвээр мэдээлэл авч, арав гаруй аж ахуй нэгжийн удирдлагатай санал солилцсон юм. Эндээсээ дүгнэхэд дээрх хууль маань жолооч нарыг хариуцлагын даатгалд албан журмаар хамруулах нь төрийн бодлогын хүрээнд хийгдэж буй мэт боловч үнэндээ арилжааны даатгалын 15 компанийг хөрөнгөжүүлэх агуулгатай хэрэгжиж байна гэж хэлж болохоор байна.
Уг нь Улсын Их Хурлын 2017 оны 11 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2020 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэл”-ийн 9-дэх зүйлд
“Санхүү ,эдийн засаг, татвар, банк, даатгалын чиглэлээр” гэсэн хэсгийн 80-д
“Даатгалын салбарын өнөөгийн байдал, хөгжлийн хандлага, зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээнд нийцүүлэн уг зах зээлд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, даатгалын нэр төрөл, бүтээгдэхүүний ангилал, тэдгээртэй холбоотой зохицуулалтыг нарийвчлан тусгах” замаар даатгалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай,
Мөн хэсгийн 81-д
“Улсын Их Хурлаас 2011 онд баталсан Жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хуулийн хэрэгжилтэд үндэслэн энэ төрлийн даатгалын зах зээлд оролцогчдын үйл ажиллагааг нарийвчлан зохицуулах, даатгуулагчийн хариуцлагыг сайжруулах” зорилгоор Жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг тус тус боловсруулахыг заасан байдаг юм билээ.
Гэвч хуулийн хэрэгжилт гацаж байгаа нь амьдрал дээр харагдаж , хуулийг шинэчлэх санаачлага 2017 оны 2 дугаар сараас эхэлсэн боловч даатгалын орлого ашиг нь өндөр байдагаас хуучнаар нь мөрдөх сонирхолтой хэсэг бүлэг хүмүүс сөргөөр нөлөөлж Улсын Их Хурлын энэ удаагийн чуулганаар хэлэлцэхгүй болсныг жолооч нар эсэргүүцэж , даатгалын төлбөр жил бүр урд оныхоосоо нэмэгдэж байдагт бухимдаж ЭРХ МЭДЭЛТНИЙ АЛБАН ТАТВАРын тухай хууль гэж нэрлэдэг болоод байна.
Үүнд анхаарч жолоочийн даатгалын тухай хуулийн зарим заалтуудаас болж даатгагч, даатгуулагч нарын хооронд үүсээд байгаа үл итгэлцлийг нэг талд нь гаргах зорилгоор шинээр боловсруулах хуулийн төсөлд өгөх саналаа нийт татвар төлөгч жолооч та бүхнээрээ хэлэлцүүлэхээр саналаа хүргүүлж байна. Үүнд :
Гудамж, замын хөдөлгөөнд оролцож яваад санамсаргүй байдлаас осол зөрчилд холбогдсон жолооч тухайн үедээ сандарч, асуудлаа түргэн шуурхай барагдуулахыг хичээдэг. Тэр үед хохирлыг нь үнэн зөв шийдвэрлэнэ гэж итгэж, үнэлгээчдийг барааддаг. Гэтэл үнэлгээчдийн маань ихэнх нь мэргэжлийн бус хүмүүс ажилладаг бөгөөд үнэлгээ нь газар бүр өөр өөр төлбөртэй байдагт нь жолооч нар гомдоллодог. Үйлчлүүлэгчдэд үзүүлэх материал, харьцуулах лавлагаа ил тод байдаггүй нь тэдэнд итгэл үнэмшил төрүүлдэггүй. Тэгээд ч эвдрэл гэмтлийн нь оношлогооны хэрэгслээр шалгаагүйн дээр нүдээрээ хараагүй, гараараа барьж үзээгүй байж утасны зураг, хүний амаар үнэлэх нь жолооч нарын дургүйцлийг төрүүлдэг. Дээрхи асуудалд Тээврийн цагдаагийн газар, Авто тээврийн Үндэсний төв, Санхүүгийн зохицуулах хороо хамтран тусгай журам гаргаж цэгцлэх шаардлагатай байна
Жолоочийн даатгалын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд “Даатгалд үл хамаарах нөхцөл” өөр заагдсан тээврийн хэрэгслийн жолоочоос гадна даатгал төлөх ёстой нийт жолооч нарын 30 шахам хувиас татвараа хураан авч чадахгүй байгаа. Энэ нь хууль хэрэгжүүлэгч байгууллагын санаачлага сул байгаатай холбоотой юм.
Жолоочийн даатгалын тухай хуульд жолоочоос авах суурь хураамжийг өсгөх , бууруулах даатгалын гэрээний мэдүүлэг, маягт зэргийг батлах эрхийг Санхүүгийн зохицуулах хороонд хариуцуулсан байдаг. Гэтэл жил бүрийн судалгаанаас харахад нийт даатгал төлөгчдийн 90 гаруй хуь нь тухай жилдээ осол зөрчилд холбогдоогүй хөдөлгөөнд хамрагдсан байдаг . Олон жил осол зөрчил гаргаагүй жолооч нарыг урамшуулан даатгалыг тодорхой хэмжээгээр бууруулах боломжтой байтал дараа жил нь нэмэгдсэн байдаг ба суурь хураамж дээр 9 итгэлцүүрээр тооцож нэмж хураамж авдаг тухай гомдлыг олон даатгуулагч гаргаж байна. Үүнийг шинээр гаргах хуулинд тодорхой зааж, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна.
Даатгалын байгууллагууд жолооч нартай байгуулдаг хариуцлагын даатгалын гэрээнд тухайн автомашины эзэмшигчийн гэрийн бүлийн хүний нэрийг бичүүлээд хүн тус бүрээр тооцож даатгалыг албан журмаар нэмж авдаг нь хуулиа зөрчин шунал нь хэтэрсэн татвар болж байна. Үүнийг анх гэрээ байгуулахдаа тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээнд бичигдсэн эзэмшигчтэй зөвхөн автомашины марк, улсын дугаараар гэрээ байгуулахад хангалттай болно. Гэрээний хавсралтын нэрийн хүснэгтийг шаардлагагүй гэж үзэж байна.
Хөдөө орон нутагт ажилладаг даатгалын салбарууд зөвхөн татвар хураахаас хэтрэхгүй байна. Тухайн нутагт осол зөрчилд холбогдсон жолоочид үйлчлэх шуурхай алба гэж байдаггүй. Нэгэнт даатгал хурааж л байгаа бол хот, хөдөө гэх ялгаагүй жолооч нарт жигд үйлчлэх шаардлагатай.
Хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нараас ослын даатгалын төлбөр хураамжийг хуулиар далайлган албадан гаргуулж авдаг боловч тэднийг осол зөрчил гаргахаас урьдчилан сэргийлэх соён гэгээрүүлэх сурталчилгаа, анхааруулах ажил огт хийгддэггүй гэсэн гомдол санал асуулгад оролцогчдын 98 хувь нь гаргаж байна. Энэ талаар тодорхой заалт оруулахыг сануулж байна.
Даатгагч компаниуд болон Санхүүгийн зохицуулах хороо даатгуулагч нараас албан журмын даатгал нэрээр дарамтлан хураасан хураамжийнхаа 30 гаруй хувийг хэрхэн юунд зарцуулснаа тодорхой мэдээлдэггүй тухай Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн ярилцлагад оролцогч нар дурдаж, шаардаж байсан. Энэ талаар нийт даатгуулагчдад тодорхой мэдээллээр хангаж орлого, зарлагыг шилэн данстай болгохыг анхааруулж байна.
Бид улсын гэсэн нэртэй олон сангийн хөрөнгө луйварчдын гарын салаагаар хэрхэн үрэгдэж буйг өдөр бүр мэдээллийн хэрэгслээс харж, мэдэрч байгаа. Түүнтэй нэгэн адил жолоочийн даатгалын сан нэрээр цугларсан хөрөнгө энэ хэдэн жилд хэрхэж байгаа талаар татвар төлөгч жолооч, иргэдэд мэдээлэл огт байхгүй байгаа бөгөөд уг санг хариуцаж буй хүмүүс мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж байна. Үүнийг шинээр гаргах хуулийн төсөлд тодорхой тусгахыг шаардаж байна.
Санхүүгийн зохицуулах хорооноос Жолоочийн албан журмын даатгалыг хувийн хэвшлийн байгууллагуудад хариуцуулсныг санал асуулгад оролцогчид 100 хувь буруу гэж үзэж байна. Даатгуулагч нарын эрх ашгийг хамгаалах байгууллага нь ашгийн төлөө ажилладаг хувийн компани биш олон зуун мянган жолоочийн төлөө ажиллаж чадах байгууллагыг шинээр буй болгох хэрэгтэй байна.
Албан журмын даатгалыг Санхүүгийн зохицуулах хороо хариуцсанаар хяналт суларч, эрх мэдэл нь цалгардан зөрчил үүсч байна. Иймд даатгуулагчид хэнээр эрх ашгаа хамгаалуулахаа өөрсдөө шийддэг байх нь ардчилсан нийгэмд зохицно гэж жолооч нар үзэж байгааг хуулийн төсөл боловсруулагч нарт анхааруулаад татвар төлөгч жолооч нарын эрх ашгийг хамгаалсан хуультай болно гэдэгт найдаж байна.
Жолоочийн хариуцлагын тухай хуулийн талаар зарим татвар төлөгчид иймэрхүү санал бодолтой байгааг та бүхэн өөрсдөө тунгаан хэлэлцэж хуулиа шинэчлэх хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцохыг уриалж байна.
Дэндэвийнхэн. Г. ЛХАМСҮРЭН
Монгол улсын зөвлөх инженер
2019.01.13.
