Оросын дээд удирдагчидтай нягт холбоотой байсан Алишер Усманов тэрбум тэрбумын хөрөнгөөсөө нэрээ хол байлгахын тулд траст болон нууц оффшор компаниуд, Швейцарийн банкны данс, гэр бүлийн гишүүдийнхээ ард нуугдаж байна. 

Орос улс Украин руу довтолсны хариуд дэлхийн хамгийн баян 100 хүний нэг болох Оросын олигарх Алишер Усмановын эсрэг АНУ, Их Британи, Европын холбоо хориг арга хэмжээ авсан.

Усманов бол илт бай байсан юм. Түүнийг Ерөнхийлөгч Путинтэй ойр дотно байсан, Ерөнхий сайд асан Дмитрий Медведевт тансаг байшин барьж өгсөн, ОХУ-ын эрх баригч дэглэмийг дэмжсэн гэх зэргээр буруутгаж байгаа юм. Бизнесийн өдөр тутмын “Коммерсант” сонины эзэмшигч тэрээр эрх баригч Нэгдсэн Орос намын сонгуулийн зөрчлийн талаарх сурвалжилгад хяналт тавьж байсан редактор, топ менежерээ ажлаас халж байв.

Оросын олигархиудын эсрэг барууны хориг арга хэмжээ нь тэднийг баялгаа ашиглахад нь саад учруулах, улмаар Путины дэглэмийг дэмжсэнийх нь төлөө шийтгэх зорилготой юм. Гэвч дэлхий ертөнц хурдацтай хөгжиж байгаа энэ үед олигархийг шийтгэх нь тийм ч хялбар биш юм.

Усмановын 19 сая долларын үнэтэй Sardinia дахь харшийг Италийн засгийн газар хураан авсан байж магадгүй байна. Мөн Германы эрх баригчид Хамбургт зогсож буй түүний 600 сая долларын үнэтэй Дилбар усан онгоцыг албан ёсоор хураан авахаар шаргуу хичээж буй бололтой.

“Уг усан онгоц Кайманы арлуудад бүртгэлтэй бөгөөд Мальтад төвтэй Klaret Continental Leasing компанийн эзэмшилд байдаг тул хориг арга хэмжээ авах зорилгоор Усмановтой шууд холбоход бэрхшээл учирч байна” хэмээн Forbes мэдээлсэн юм.

Бичиг баримт дээр Усманов үндсэн бизнесийнхээ 49 хувийг л эзэмшиж байгаа нь хориг тавихад саад болоод байгаа юм. Учир нь АНУ-ын Сангийн яам хориг арга хэмжээ авахдаа 50 хувийн босгыг ашигладаг аж (Тэрбээр үүнийг “санамсаргүй тохиолдол” гэж тайлбарласан).

Хайж мөшгөхөд илүү хэцүү олон тэрбумын хөрөнгө түүнд бий. Узбек гаралтай уг бизнесмен хамаатан садан, янз бүрийн санхүүгийн компаниудын хооронд мөнгө эргэлдүүлэхэд олон жилийг зарцуулсан.

Дэлхийн санхүүгийн систем болон түүний цоорхойг ашиглах Усмановын ур чадварыг харгалзан үзвэл түүний бүх хөрөнгийг олж тогтоох боломжтой эсэх нь тодорхойгүй байна.

Усманов хөрөнгөө Кипр, Бермуд болон Британийн Виржиний арлууд зэрэг газруудад хэрхэн нуун дарагдуулсан, мөн төрийн албан тушаалтнууд магадлан судалж, банкны байгууллагууд нуугдмал гарал үүсэл, мөнгө угаасан байж болзошгүй шинж тэмдгийнх нь талаар мэдээлсээр байсан хэдий ч түүний мөнгө олон жилийн турш оффшор байгууллагуудаар хэрхэн урсаж байсныг харуулсан хэсэгчилсэн зургийг OCCRP болон Guardian-ын сурвалжлагчид Suisse Secrets, Panama Papers, FinCEN Files зэрэг хэд хэдэн томоохон хэмжээний санхүүгийн баримт бичиг, мэдээллийг ашиглан нэгтгэн гаргасан юм.

Хэдийгээр зарим мэдээлэл нь 2004 оноос эхтэй ч Усмановын ашигласан халхавч компаниуд (shell companies)-ын зарим нь 2021 онд ашиглалтад орсон байна.

Сэтгүүлчдийн асуултад Усмановын төлөөлөгч хариулахдаа “Ноён Усманов ямар ч улсын засгийн газраас нуун дарагдуулахын тулд өөрийн баялгийг хамаатан садандаа тарааж байгаагүй. Энэ бол үндэслэлгүй, баримтгүй мэдэгдэл” хэмээн мэдэгджээ.

Гэвч өмнө нь Усмановын хэвлэлийн алба түүний Их Британи дахь үл хөдлөх хөрөнгө, асар том усан онгоц нь “урт хугацааны өмнө буцалтгүйгээр траст компанид шилжсэн” бөгөөд ашиг хүртэх эрх нь түүний гэр бүлд харьяалагддаг хэмээн бичиж байв.

“Ноён Усмановын бүх бизнес, мөн түүний хувийн татварын тайлан, зардлын шалгалтыг өнөөг хүртэл Big 4 [аудитын] компани хийж ирсэн. Түүний бүх хөрөнгө оруулалт, зарлага, орлого нь дагаж мөрдөх журмын дагуу явагдсан” хэмээн түүний хэвлэлийн алба бичсэн байна.

Дэлхийн хамгийн баян эмэгтэйчүүдийн эмч

Саодат Нарзиева нь Узбекистан улсад амьдардаг, 56 настай, эх баригч, эмэгтэйчүүдийн эмч юм.

Тэрээр гуч гаруй жил эмчээр ажилласан туршлагатай бөгөөд Ташкент хотын 6-р амаржих газрын ерөнхий эмчийн орлогчоор ажиллаж хангалттай орлого олдог байх.

Гэсэн хэдий ч түүний амьдралын хэв маяг Узбекистаны эмчийн хувьд ер бусын дэгжин хээнцэр байгаа юм.

Венец, Сардиниа, Дубай зэрэг газраар аялж, хувийн онгоцоор нисэж, VIP агаарын тээвэр болон усан онгоцоор зугаалж явсан нь түүний Facebook дэх зургуудаас харагддаг.

Мөн тэрээр наран шарлагын газар, оюу усаараа алдартай Сардиниагийн зүүн хойд эрэг дагуух Коста Смеральда арал дээр амарчээ.

Үүнээс гадна, Credit Suisse-ийн дэлгэсэн мэдээллээс харахад Нарзиева олон жилийн турш олон тэрбум доллар дамжсан Швейцарийн 27 банкны дансны эцсийн өмчлөгчийн жагсаалтад багтсан байна. Хамгийн их үлдэгдэлтэй байсан 2011 оны 04-р сард эдгээр дансны зөвхөн нэг нь л гэхэд 2.1 тэрбум доллартой байв. Бусад ихэнх нь хэдэн зуун саяар хэмжигдэх үлдэгдэлтэй байжээ.

Нарзиева бол жир нэг эмэгтэйчүүдийн эмч биш нь ойлгомжтой.

Үнэндээ тэр Алишер Усмановын дүү юм.

Түүний амьдралын хэв маяг бол олигархиудын төрөл төрөгсдийн тансаг хэрэглээний жишээ юм. Нөгөө талаас түүний баялаг, тэр дундаа Швейцарийн банкны дансууд нь олигархиуд болон тэдний мөнгө хоорондын холбоог бүдгэрүүлэхэд барууны нэр хүндтэй банкууд хэрхэн тусалж болдгийн нотолгоо билээ.

Нарзиева яагаад эдгээр дансны эцсийн өмчлөгчийн жагсаалтад орсон нь тодорхойгүй байна. Өгөгдлөөс харахад тэдгээр нь корпорацийн дансууд бөгөөд 16 нь түүний ахын бизнесийн ашиг сонирхлыг нэгтгэхийн тулд ашигладаг томоохон эзэмшлийн бүтэц болох USM групптэй холбоотой мэдээллийг жагсаасан байна.

Credit Suisse-ийн дэлгэсэн мэдээлэлд данс эзэмшдэг хуулийн этгээдийг нэрлээгүй байна. Гэвч Нарзиевагийн дансны дугааруудын нэг нь санхүүгийн сэжигтэй гүйлгээний тайланг агуулсан FinCEN files-аас олдсон дансны дугаартай таарч байна. Энэ нь уг аж ахуйн нэгжийг Усмановын хөрөнгөө хянаж байсан гол компаниудын нэг болох Gallagher Holdings гэж тодорхойлох боломжийг сэтгүүлчдэд олгосон юм.

Gallagher Holdings-ийн эцсийн өмчлөгч бол Усманов гэдэг нь илэрхий байхад Credit Suisse түүний дүүг банкны дансны эцсийн өмчлөгч гэж бүртгэсэн нь эргэлзээ төрүүлж байгаа юм.

Түүгээр ч зогсохгүй Credit Suisse дэх данснуудын 10 нь 2013 онд нээгдсэн бөгөөд Усманов бизнесийн эзэнт гүрнээ өөрчлөн Нарзиева, бусад дүү нар болох Гульбахор Исмаилова, түүний нөхөр болон бизнесийн хоёр хамтрагчдаа компани нээж өгч байсан үе юм.

Сэтгүүлчид эдгээр үр дүнг нийтэлсний дараа санхүүгийн гэмт хэргийн мэргэжилтэн Грэм Барроу “Энэ бол хачирхалтай түүх” гэж бичжээ.

“Миний туршлагаас харахад гэр бүлийн ийм ойр дотнын хүн нь итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр ашиглагдах нь ер бусын зүйл. Тэд энэ тохиолдолд яагаад ийм зүйл хийх ёстой болсныг хэлэхэд хэцүү ч дүү нь сайн танигдаагүй, дээр нь банк болон Усманов ойр дотно харилцаатай байсан нь нягт нямбай шалгалтын үйл ажиллагааг амжилтгүй болоход хүргэсэн байж магадгүй юм” хэмээн тэрээр бичжээ.

Усмановын хэвлэлийн алба уг дүгнэлтийг няцааж: “Хатагтай Саодат Нарзиева нь түүний ах ноён Алишер Усмановын нэрийн өмнөөс Швейцарийн банканд ямар нэгэн данс эзэмшиж, хянадаг байсан, мөн ноён Усмановтай холбоотой дансанд гарын үсэг зурсан гэдгийг бид эрс үгүйсгэж байна” гэжээ.

Credit Suisse-ийн төлөөлөгч сэтгүүлчдэд цахим шуудангаар илгээсэн мэдэгдэлдээ тус банк “боломжит харилцагчийн талаар тайлбар өгөх боломжгүй”, “Credit Suisse бүх хориг арга хэмжээ, ялангуяа ЕХ, АНУ, Швейцарийн тавьсан хориг арга хэмжээг хэрэгжүүлдэг” гээд “Банкны бизнесийн үйл ажиллагааны талаарх гүтгэлэг, дайралтыг” няцаасан байна.

Сэжигтэй үйл ажиллагаа

Хэдийгээр Швейцарийн 27 банкны данс маш их мэт санагдаж болох ч энэ нь Credit Suisse болон дэлхийн бусад банкны байгууллагууд дахь Усмановтой холбоотой дансны багахан хэсэг юм.

FinCEN Files банкууд болон бусад санхүүгийн тоглогчдоос АНУ-ын Сангийн яаманд ирүүлсэн 2,100 гаруй Сэжигтэй үйл ажиллагааны тайланг дэлгэсэн нь Усманов болон түүний компаниуд Credit Suisse болон Кипр, Орос, Латвийн бусад банкуудад олон арван данс эзэмшиж байсныг харуулж байна.

Эдгээрийн зарим нь Усмановын хувийн данс буюу Орос дахь түүний жинхэнэ бизнест харьяалагддаг бол бусад олонх нь бизнесийн тодорхой зорилгогүй оффшор буюу халхавч компани, мөн Кипр, Британийн Виржинийн арлууд зэрэг нууц бүс нутагт бүртгэлтэй компаниудын эзэмшилд байсан юм.

FinCEN Files-ийн өгөгдөл нь зөвхөн Усманов маш олон банкны данстай байсанд биш, мөн тэрээр баялгаа нуун дарагдуулахын тулд тэдгээрийг хэрхэн ашигласантай холбоотой байснаараа сонирхолтой байгаа юм.

Усмановын мөнгө хэрхэн, ямар шалтгаанаар дэлхий даяар урсдагийг банкны мэргэжилтнүүд хүртэл олоход бэрхшээлтэй байсан бөгөөд түүний гүйлгээ хийдэг холбоо хамааралгүй мэт санагдах олон тооны компаниуд толгой эргэмээр байв.

Ихэнхдээ бизнесийн тодорхой зорилгогүй, мөнгө угаасан байж болзошгүй шинж тэмдэг бүхий, гарал үүсэл нь тодорхойгүй буюу сэжигтэй олон тэрбум долларын гүйлгээг банкны ажилтнууд удаа дараа илрүүлж байсныг Сэжигтэй үйл ажиллагааны тайлан илтгэж байна.  

Жишээлбэл, 2003 оны 03-р сараас 2015 оны 01-р сарын хооронд нийт 1.6 тэрбум гаруй долларын 182 удаагийн сэжигтэй шилжүүлэг хийсэн тус компанийн есөн дансыг Усмановын Gallagher Holdings-ийн корреспондент банкаар ажиллаж байсан Нью-Йоркт төвтэй зээлдэгч BNY Mellon банкны ажилтан илрүүлжээ.  

2016 оны 12-р сарын 23-нд АНУ-ын Сангийн яаманд хүргүүлсэн тайландаа тухайн ажилтан “Gallagher нь Кипрт бүртгэлтэй, Кипр, Орос, Швейцарийн банк болон бусад олон байгууллагатай ихээхэн хэмжээний гүйлгээ хийдэг, халхавч компани байж болзошгүй тул гүйлгээ нь тун сэжигтэй байна” хэмээн бичиж байжээ.

Сэжиглэх болсон нэмэлт шалтгааны талаар ажилтан хэд хэдэн зүйлийг тэмдэглэв:

• Gallagher болон түүний хэд хэдэн түнш “Panama Papers-ийн мөрдлөгийн явцад тогтоогдсон” бөгөөд энэ нь тэд гутамшигт оффшор үйлчилгээ үзүүлэгч Mossack Fonseca-г ашигласан гэсэн үг юм;
• “Олон гүйлгээг их, хоорондоо ойролцоо бөгөөд давтамжтай хэмжээгээр илгээсэн”
• “Зарим гүйлгээнд мөнгө шилжүүлэгч/түлээн авагч банкуудыг жагсаасан бөгөөд жинхэнэ мөнгө шилжүүлэгч/түлээн авагч нь гүйлгээний дэлгэрэнгүй мэдээлэлд тодорхойлогдоогүй байсан”
• “Мөнгөний эх үүсвэр, гүйлгээний зорилгыг тогтоох боломжгүй байсан”

Онцгой сэжигтэй гүйлгээний нэг жишээ болгон 2004 оны 04-р сард Gallagher-ийн хүлээн авсан 49.5 сая долларын шилжүүлгийг ажилтан тайлбарлав.

Энэ мөнгө Багамын арлын Sevenkey Limited гэх “корпорацын зээлдүүлэгч” (“corporate lender”)-ээс ирсэн бөгөөд түүний эзэн “[ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир] Путины ахлах туслах асан Игорь Шуваловын  итгэмжилсэн хүн юм” гэж ажилтан бичжээ.

Дараа нь Gallagher уг 49.5 сая долларыг Британийн Corus Group хэмээх ган үйлдвэрлэгчийн хувьцааг авахад ашигласан.

“BNYM ... энэ мөнгийг эцсийн дүндээ Путинтэй маш ойр дотно харилцаатай хүнээс авсан” гэж тэрээр бичсэн байна.

Эдгээр гүйлгээнд гаднын илгээгч болон хүлээн авагч оролцсоны зэрэгцээ 2017 оны 07-р сард Deutsche банкнаас гаргасан өөр нэг тайланд Усманов өөрийн бизнесийн эзэнт гүрний хүрээнд сэжигтэй аргаар мөнгө шилжүүлснийг тусгасан байв.

2017 онд гурван сарын хугацаанд Усманов өөр рүүгээ шилжүүлсэн нийт 190 сая гаруй долларын зургаан шилжүүлгийг Deutsche банк мэдээлсэн юм. Эдгээр гүйлгээ нь “... эдийн засгийн ямар ч зорилгогүйгээр, [Усманов]-ын хяналтад байдаг олон тооны хувийн данс болон оффшор компаниудын дансаар дамжсан” хэмээн тайланд дурджээ.

Deutsche банк “Хэдийгээр гүйлгээний дэлгэрэнгүй мэдээлэлд “ӨӨРИЙН САНГИЙН ШИЛЖҮҮЛЭГ”, "НОГДОЛ АШГИЙН ШИЙДВЭР"-ийн төлбөр гэж харагдаж байгаа боловч “эдгээр гүйлгээний арилжааны зорилгыг хараат бус судалгаагаар баталгаажуулах боломжгүй” гэв.

Deutsche банк 2017 оны 02-р сарын өөр нэг тайландаа Усманов дүү Нарзиева руу хэрхэн мөнгө илгээснийг дурдсан бөгөөд энэ нь түүний жинхэнэ зорилгын талаар эргэлзээ төрүүлжээ. Өмнөх жил нь түүн рүү “гэр бүлийн сангийн шилжүүлэг” гэсэн тайлбартайгаар илгээсэн нийт 667,000 гаруй долларын хоёр гүйлгээг банкны ажилтан гаргаж ирсэн байна.

“Энэ бол гэр бүлийн гишүүндээ шилжүүлсэн гэхэд ер бусын их хэмжээний мөнгө” гэж банкны ажилтан бичжээ.

JP Morgan Chase банкны 2017 оны 05-р сард гаргасан тайланд дурдсанаар 2012 онд Нарзиева руу зүгээр л “бэлэг” гэж тэмдэглэн 3 сая доллар шилжүүлсэн байна.

Таван сарын дараа тэрээр ах руугаа 100,000 долларыг хоёр удаагийн шилжүүлгээр буцаан илгээжээ. Төлбөрийн дэлгэрэнгүй мэдээлэлд уг мөнгийг “ахдаа урсгал зардалд” гэж бичсэн нь Нарзиевагийн ах дэлхийд алдартай тэрбумтан гэдгийг харгалзан үзвэл инээдтэй хэрэг юм.

Нарзиева ахынхаа илгээсэн 3 сая долларын ихэнхийг юу зарцуулсныг 2017 оны 10-р сард Standard Chartered  банкнаас гаргасан тайлан илтгэж байгаа юм. 

Тэр “3 сая долларын бэлгийг хүлээн авсныхаа дараа АНЭУ-ын гангийн компанийн захирал гэгддэг [Шохрух] НАСИРХОДЖАЕВ-т нийтдээ 2.5 сая гаруй доллар шилжүүлсэн” хэмээн банкны ажилтан бичжээ.

Standard Chartered  банк “НАРЗИЕВА болон НАСИРХОДЖАЕВ нар нь эмч ба гангийн компанийн захирал гэсэн өөр өөр чиглэлээр тусдаа бизнес эрхэлдэг тул тэдний хооронд хийгдсэн мөнгөн гуйвуулгын зорилгыг тогтоох боломжгүй” гэжээ.

Тайланд дурдаагүй боловч Насирходжаев бол Нарзиевагийн хүргэн болохыг түүний Facebook хаягт бичсэн сэтгэгдлээр OCCRP баталж байгаа юм.

Траст ба нууцууд

Усмановын илүү тодорхой хөрөнгө болох бизнесийн эзэнт гүрнийх нь хувьцаа, үл хөдлөх хөрөнгө, аварга том усан онгоц зэрэг нь траст болон оффшор компаниудын ард нуугдаж байдаг бөгөөд тэдгээрийн эзэмшил түүнтэй ямар холбоотой болохыг тогтооход хүндрэлтэй байдаг.

2018 онд Орост АНУ шинэ хориг арга хэмжээ тавьсаны дараа Усманов корпорацын бүтцээ өөрчлөн зохион байгуулж, USM-ийн үндсэн хөрөнгийн 49 хувийг Оросоор дамжуулан шууд өөрийн мэдэлд оруулсан. Үлдсэн 51 хувь нь дэлхийн өнцөг булан бүрд байгаа бизнесийн түншүүд болон оффшор компаниудад тархсан хэвээр учир одоогийн дүрмийн дагуу хориг тавих боломжгүй байгаа юм.

Усманов нууц оффшор компаниудыг өргөн ашигласан тул түүний болон гэр бүлийн гишүүдийнх нь олон жилийн туршид олж авсан хөрөнгийг түүнтэй шууд холбоход хэцүү байдаг.

Хэдийгээр 600 сая долларын өртөгтэй Дилбар аварга усан онгоц Усмановынх болох нь олонд мэдэгдэж байгаа ч уг онгоцон дээр байгаа Airbus H175 нисдэг тэрэгний өмчлөлийг 2018 онд Кайманы арлуудын компанид шилжүүлсэн тул түүнийг олж тогтоох боломжгүй аж.

Уг нисдэг тэрэг усан онгоцон дээр байгааг гэрэл зурагт буулгасан учраас зөвхөн тэр өдрөөс хойш л Усмановтой бүрэн холбож болох юм.

Түүний хэвлэлийн албаны бичсэнээр бол уг усан онгоцыг Усманов эзэмшдэггүй, эцсийн эзэмшигчийн эрхийг нь гэр бүлдээ “хандивласан” “буцалтгүй траст”-д шилжүүлсэн байна.

Мөн Усмановын Их Британид эзэмшиж байсан үл хөдлөх хөрөнгө траст-д харьяалагддаг хэмээн түүний төлөөлөгч бичжээ. Усмановын хамгийн алдартай үл хөдлөх хөрөнгө бол Английн Суррей мужид байрлах, 16-р зууны үеийн Тюдорын байшин болох Sutton Place юм.

1990-ээд онд худалдахаар бүртгүүлэхдээ дор хаяж 40 сая долларын үнэтэй байсан уг үл хөдлөх хөрөнгө Усмановтой маш их холбогддог тул Wikipedia хуудсанд хүртэл түүнийг өмчлөгчөөр нь нэрлэсэн байдаг. Гэхдээ үүнийг Киприйн хоёр компани Усмановтой бичиг хэргээр холбоогүй траст үйлчилгээний фирмээр дамжуулан эзэмшдэг. Financial Times  сонин Sutton Place-ийг Усманов “үнэхээр эзэмшдэг” эсэх талаар бүхэл бүтэн мөрдөх ажиллагаа явуулсан ч хариулт авч чадаагүй юм.

Эцэст нь, OCCRP-ийн Оросын хөрөнгө мөшгөгч төслийн хүрээнд сэтгүүлчид Италийн Sardinia арал дээр Усмановтой холбоотой эргийн зургаан харш илрүүлжээ.

Тэр зөвхөн нэгийг нь л шууд эзэмшдэг. Хоёрыг нь түүний дүү Гульбахор Исмаилова эзэмшдэг. Бусад нь Бермуд мужид байгуулагдсан нэгэн компанид хүргэдэг нэгдмэл корпорацын эзэмшилд байдаг.

Оффшор үйлчилгээ үзүүлэгчийн задруулсан бүртгэлээс тус компани Усмановтой холбоотой тухай тооцооны хүснэгт олдоогүй бол мөрдлөг мухардах байв.

Энэ бол Оросын хамгийн муу нэртэй тэрбумтнуудын нэг ба түүний хөрөнгийн хоорондын холбоог судлах ажлын нэгээхэн хэсэг юм.

Энэхүү мэдээллийг бэлтгэхэд Олеся Шмагун (OCCRP), Мэттью Купфер (OCCRP), Рустам Исмаилов (OCCRP), Сесилия Анеси (IrpiMedia) нар хамтран ажилласан болно.

ШИНЭЧЛЭЛТ, 03-р сарын 22: Нийтлэлд Credit Suisse-ийн тайлбарыг оруулан шинэчилсэн.