Улстөр нийгэм
Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслүүдийг хоёр дахь хэлэлцүүлэгт шилжүүллээ
Улсын Их Хурлын 2024 оны намрын ээлжит чуулганы 2024 оны арванхоёрдугаар сарын 05-ны өдрийн үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанаар Засгийн газраас 2024 оны 12 дугаар сарын 04-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийн нэг дэх хэлэлцүүлгийг хийлээ.
Хуулийн төслийн талаар Монгол Улсын Тэргүүн шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Л.Гантөмөр танилцуулав.
Улсын Их Хурал Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төсөл болон дагалдах бусад хууль тогтоомжийн төслийг 2024 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдөр хэлэлцэн баталсан боловч Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс гадаад зах зээлийн тогтворгүй байдал, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзлээс үүдэн 2025 оны төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй, алдагдалгүй батлах шаардлагатай гэсэн үндэслэлээр 2024 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдөр бүхэлд нь хориг тавьсан. Улмаар Улсын Их Хурлын нэгдсэн чуулганаар Ерөнхийлөгчийн хоригийг хэлэлцэн, хүлээн авч “алдагдалгүй төсөв батлах” чиглэл өгсний дагуу Засгийн газраас Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төслийг шинэчлэн боловсруулж, дахин өргөн барьж байгааг Тэргүүн шадар сайд танилцуулгадаа онцлоод төсвийн төсөлд урсгал зардлыг бууруулахад баримталсан зарчмаа танилцууллаа.
1/Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмж, Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжүүлэх эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, нийгмийн халамжийн сангаас олгох хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж, халамжийн тэтгэвэр, амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж, асаргааны тэтгэмж, түүнчлэн төрийн албан хаагчийн цалин хөлс болон тэтгэвэрт гарахад нэг удаа олгох тэтгэмж, хөдөө орон нутагт тогтвор суурьшилтай ажилласны тэтгэмж, зээлийн үйлчилгээний төлбөр, мөн хуульд заасны дагуу Улсын Их Хурлын Хууль зүйн Байнгын хорооноос төсвийг нь хянаж жилийн төсөвт тусгуулахаар ирүүлсэн шүүхийн байгууллагууд болон Хүний эрхийн үндэсний комисс зэрэг байгууллагуудын урсгал зардлыг тус тус бууруулаагүй гэв.
Төсөвт байгууллагын үйл ажиллагааны зарим зардлыг дараах байдлаар 10-100 хувь бууруулна:
а/салбар харгалзахгүйгээр бүх төсөвт байгууллагуудын тавилга, эд хогшил худалдан авах, сургалт, семинар, хурал зөвлөгөөн хийх, биеийн тамирын уралдаан тэмцээн зохион байгуулах, гэрээт ажилтан ажиллуулах, дуудлагын автомашин хөлслөх, зөвлөл, хороо, комиссын гишүүний урамшууллын зардлыг 100 хувь бууруулна.
б/соёлын эрхийн бичиг, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих, Кино урлагийг дэмжих сан, засаг захиргааны нэгж, төрийн захиргааны байгууллагыг үр дүнгээр шагнах, урамшуулах, идэвхтэй амьдралын хэвшлийг дэмжих болон эрүүл идэвхтэй амьдрал хөтөлбөрийн зардлыг 100 хувь бууруулна.
в/эрүүл мэнд болон тусгай чиг үүргийн байгууллагаас бусад бүх байгууллагын тээвэр шатахууны зардал, төрийн өндөр дээд айлчлал болон гадны өндөр түвшний зочин төлөөлөгч хүлээн авахаас бусад гадаад албан томилолтын болон зочин төлөөлөгч хүлээн авах зардал, эрүүл мэнд, боловсрол, батлан хамгаалах, гадаад харилцаа, хууль зүй, дотоод хэргийн салбараас бусад салбарын дадлага, бэлтгэл сургуулилт хийх зардал, бүх шатны төсвийн байгууллагын дотоод албан томилолт, бичиг хэргийн зардал, багаж техник хэрэгсэл худалдан авах зардлыг тус тус 50 хувиар бууруулна.
г/дээр дурдсан 50-100 хувь бууруулах зардлуудаас гадна байр ашиглалтын зардал, хангамж, бараа материал, нормативт эм бэлдмэл, нормын хувцас, хоол, урсгал засвар, хөдөлмөр хамгааллын хэрэгсэл, төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагад олгох татаас, шилжүүлэг, эргэж төлөгдөх зээл, бараа үйлчилгээний бусад зардал, төрийн зарим чиг үүргийг хувийн хэвшлээр гүйцэтгүүлэх арга хэмжээ, боловсролын тэтгэлэг, авто зам, гүүрэн байгууламжийн засвар, ашиглалтын зардлыг 10 хувиар тус тус бууруулахыг Л.Гантөмөр сайд онцлов.
Мөн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, гадаад зээлийн ашиглалтыг төлөвлөхөд баримталсан зарчмаа танилцуулсан.
Нэг. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2024 онд хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан төсөл, арга хэмжээнээс гэрээ байгуулсан, ажлыг эхлүүлсэн төслүүдийг дуусгана.
1/Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2024 онд хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан төсөл, арга хэмжээнээс гэрээ байгуулсан, ажлыг эхлүүлсэн 512 төсөл, арга хэмжээний 2025 онд санхүүжих дүнг бууруулаагүй буюу 2,080.7 тэрбум төгрөгийг төсвийн төсөлд тусгасан.
Хоёр.Гэрээ байгуулаагүй, ажил эхлээгүй улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээг эрэмбэлж, хойшлуулна.
1/Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 2024 онд хэрэгжүүлж эхлүүлэхээр батлагдан ирэх онд үргэлжлэн хэрэгжих боловч 2024 оны 12 дугаар сарын 02-ны байдлаар гэрээ байгуулаагүй 32 төсөл, арга хэмжээний 2025 онд санхүүжих 117.8 тэрбум төгрөгийг хойшлуулсан.
2/Бүсчилсэн хөгжлийн бодлогын хүрээнд зам тээвэр, эрчим хүч, дэд бүтцийн томоохон төслүүдийн хүрээнд 38 төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөснийг дахин эрэмбэлж бүс нутагт нэн тэргүүний, богино хугацаанд хэрэгжих боломжтой, дараа онуудад төсөвт ачаалал бага үүсгэх төслүүдийг 2025 онд хэрэгжүүлэхээр 29 төсөл, арга хэмжээнд 497.0 тэрбум төгрөгийг тусгасан.
Гурав.Зарим их засвар, ТЭЗҮ, зураг төсөв, тоног төхөөрөмжийн санхүүжилтийг бууруулна.
1/Зарим их засвар, ТЭЗҮ, зураг төсөв боловсруулах найман төсөл, арга хэмжээний 2025 онд санхүүжих дүнг 62.1 тэрбум төгрөгөөр бууруулсан.
2/Төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг тасралтгүй, хэвийн үргэлжлүүлэх, иргэдийг төрийн үйл ажиллагаагаар хэвийн хангахад шаардлагатай тоног төхөөрөмж болон шинээр ашиглалтад орж буй сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг зэрэг нийгмийн салбарын барилгуудын тоног төхөөрөмжийн зардлыг 2025 оны төсвийн төсөлд анх төлөвлөж өргөн барьсан хэмжээнээс 20 хувь бууруулсан.
Дөрөв.Хэлэлцээрийн шатанд байгаа төслийг хойшлуулна.
1/Үндэсний хиймэл дагуулын төсөл хэлэлцээрийн шатанд байгаатай холбогдуулан 2025 оны зээлийн ашиглалт 211.6 тэрбум төгрөг, зарим зээлийн төслүүдийн санхүүжилтийг 300.0 тэрбум төгрөгөөр тус тус бууруулж, нийтдээ 511.6 тэрбум төгрөгийн зээлийн ашиглалтыг төсвийн төсөлд буурууллаа. Мөн тус зээлийн ашиглалттай холбоотой Монголын талын санхүүжилтийг бууруулах зарчим баримталлаа.
Тав. “Хавдар судлалын Үндэсний төв-II” хөрөнгө оруулалтыг нэмж тусгана.
Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулиар улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлэхээр “Хавдар судлалын Үндэсний төв-II барилга” төсөл, арга хэмжээ тусгагдсан боловч газрын асуудлыг бүрэн шийдвэрлэгдээгүйгээс тендер шалгаруулалт зарлаагүй хасагдсан. Төслийн газрын асуудлыг шийдвэрлэгдсэн бөгөөд хавдрын эрт илрүүлэг, оношилгоог сайжруулах, хавдрын эрсдэлийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэхэд ач холбогдолтой, нийгмийн үр ашигтай учир төслийн төсөвт өртөг 10.0 тэрбум, санхүүжих дүнг 5 тэрбум төгрөгөөр төсвийн төсөлд тусгалаа. Мөн Хавдар судлалын үндэсний төвийн одоогийн барилга нь 1981 онд баригдсан бөгөөд урсгал засвар зайлшгүй хийж, хэвийн үйл ажиллагааг хангах зорилгоор их засвар, шинэчлэлтэд 5.7 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 2.9 тэрбум төгрөгийг санхүүжүүлэхээр төсвийн төсөлд шинээр тусгасан гэдгийг Тэргүүн шадар сайд танилцуулгадаа онцолсон юм.
Мөн нэгдсэн төсвийн нийт орлогыг төсвийн хөрөнгө оруулалт, зарлагын бууралттай холбогдуулан 394.8 тэрбум төгрөгөөр буурахаар тооцлоо. Үүнд, гаалийн орлого 174.0 тэрбум, нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн орлого 25.0 тэрбум, дотоодын барааны нэмэгдсэн өртгийн албан татварын орлого 112.3 тэрбум, хувь хүний орлогын албан татварын орлого 21.1 тэрбум, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын орлого 50.3 тэрбум, бусад орлого 12.0 тэрбум төгрөгөөр тус тус буурахаар байна. Ингэснээр нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого, тусламжийн дүн 33.5 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 35.2 хувь, нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүн 33.5 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 35.2 хувьд хүрч нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл алдагдалгүй болж, суурь тэнцэл дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 3.3 хувийн ашигтай болохоор байна гэлээ.
Үргэлжлүүлэн Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төсөлд өгсөн аудитын дүгнэлтийг Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Загджав танилцуулсан.
Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төсөл нь улсын урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлоготой нийцэж байгааг Монгол Улсын Ерөнхий аудитор дурдаад Засгийн газрын өрийн үлдэгдэл 2025 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 41.9 хувьд хүрэх төсөөлөлтэй байхаар тооцоолон тусгасан нь Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын 3.2.3-д заасан төсөв, санхүүгийн аюулгүй байдлын бодлогын зохистой харьцааны түвшинд байна гэлээ.
Мөн Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого, нийт зарлагын хэмжээг 33,470.0 тэрбум төгрөг, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 35.2 хувь байхаар, төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцлийг анх удаа алдагдалгүй төлөвлөсөн нь төсвийн төлөвлөлтөд ахицтай үзүүлэлт болжээ. Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төсөл нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд заасан нэгдсэн төсвийн орлогыг тэнцвэржүүлсэн журмаар тооцдог байх, нэгдсэн төсвийн суурь тэнцэл нь тухайн жилийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёроос дээш хувийн ашигтай байх, нэгдсэн төсвийн урсгал зарлагын хэмжээ тухайн жилийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 хувиас хэтрэхгүй байх, Засгийн газрын өрийн нэрлэсэн дүнгээр илэрхийлэгдсэн үлдэгдэл нь тухайн жилийн оны үнээр тооцсон ДНБ-ий 60 хувиас хэтрэхгүй байх гэсэн тусгай шаардлагуудыг тус тус хангасныг дурдаж байлаа.
Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төсөл урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлогын үзэл баримтлал, улсын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөөнд нийцснийг дурдахын зэрэгцээ цаашид анхаарах асуудлын талаар танилцуулав. Тухайлбал, гадаад хүчин зүйлийн нөлөөлөл, уул уурхайн салбарын голлох нэрийн бүтээгдэхүүний эрэлтээс шалтгаалж нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй тохиолдолд зарлагыг санхүүжүүлэх эх үүсвэр дутагдах, орлого тасрах эрсдэлийг тооцох шаардлагатай. Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2025 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2026-2027 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуулийг төсөвт өөрчлөлт оруулах бүрд нэмж өөрчилж байгаа нь төсвийн удирдлагын зарчим, сахилга батыг алдагдуулж, дунд хугацааны төсвийн төлөвлөлтийн ач холбогдлыг бууруулж байна. Цахим систем болон техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ажлын өртөг зардлыг тооцож төлөвлөх, хянах, хэрэгжүүлэх, хүлээн авахтай холбоотой зохицуулалт, жишиг үнэ, заавар журам хангалтгүй байгаа нь төсөвт өртгийг үндэслэлтэй тооцож үр ашигтай төлөвлөхөд сөргөөр нөлөөлж байгааг анхаарах шаардлагатай гэв.
Түүнчлэн төсвийн урсгал зарлагыг хумьж, зарим хэрэгжиж эхлээгүй хөтөлбөр, үйл ажиллагааг зогсоохоор төлөвлөсөн нь төсвийн зарлагын ДНБ-д эзлэх харьцааг бууруулсан сайн талтай боловч зардлыг хэт механикаар хассан нь 2025 онд төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг бууруулах, тоо хэмжээг хумих эрсдэл үүсэх магадлалтай байна. Төрийн үйлчилгээг илүү цомхон бүтэц, ухаалаг байдлаар үзүүлэхийн тулд төрийн зарим чиг үүргийг хувийн хэвшлээр гүйцэтгүүлэх тогтолцооны өөрчлөлтийг хууль эрх зүйн орчинд бүрдүүлэх шаардлагатай байна. Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлтэй хамт өргөн мэдүүлсэн Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн 1 дүгээр зүйлийн 12-т “Төрийн өмчит хуулийн этгээдийн үйл ажиллагаанд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аудитын хуулийн этгээдээр аудит хийлгэж болно. Тухайн санхүүгийн жилд аудит хийлгэх төрийн өмчит хуулийн этгээдийн жагсаалт болон аудит хийх хуулийн этгээдийг сонгон шалгаруулах этгээдийг Засгийн газар тогтооно” гэж тусгасан нь Улсын Их Хурлын Засгийн газарт тавих хяналтын зарчмыг алдагдуулахаас гадна Монгол Улсын Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гарсан хууль тогтоомжтой нийцэхгүй байгаад анхаарах шаардлагатай гэсэн юм.
Хуралдаан Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төслийн талаар Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дүгнэлтээр үргэлжилсэн.
Энэ талаар Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дарга Н.Энхбаяр танилцуулав. /дүгнэлтийг бүрэн эхээр нь эндээс/
Тэрбээр, Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс боловсруулж Улсын Их Хурлын Төсвийн Байнгын Хороонд 2025 оны 9 дүгээр сарын 20-ны өдөр хүргүүлсэн дүгнэлтэд тусгагдсан төсвийн зарлага хэт хурдтай өсөн нэмэгдэж байгаа, төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтын үр ашиг хангалтгүй байгаа талаар дурьдсан дүгнэлтүүд, мөн Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс 2025 оны төсвийн тухай хуульд тавьсан хоригт тусгагдсан үндэслэлүүдийг харгалзан үзээд төсвийн үрэлгэн, оновчгүй зарлагыг бууруулах, төсвийн тэнцлийг сайжруулах зарим алхам хийгдсэн, 2025 оны төсвийн тухай хууль батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолын төсөлд төсвийн үр ашиггүй зарлагыг бууруулах арга хэмжээ авах талаар тодорхой заалтуудыг тусгасан зэрэг нь макро эдийн засгийн болон төсвийн тогтвортой байдлыг хангахад анхаарсан нь зөв зүйтэй эхлэл болжээ гэж Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн зүгээс үзэж байгааг онцлон тэмдэглэв.
Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төслийн холбогдох бүлэг, заалтуудын талаарх дүгнэлтийг хураангуйлан танилцууллаа.
Тэрбээр, төсвийн орлогыг анх удаа бууруулан тодорхой тооцоолол үндэслэлийг гаргасан нь эерэг үр дүн юм. Өмнө төлөвлөгдсөн төсвийн орлогыг тодорхой хувь хэмжээгээр бууруулсан нь эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдалд, болзошгүй эрсдэлийг бууруулахад эерэг нөлөөлөх өөрчлөлт болсныг онцлон тэмдэглэв.
Мөн Монгол Улсын төсвийн нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүнд урсгал зардал дийлэнх хувийг эзэлсээр байна. Төсвийн урсгал зарлага 2018 онд 7,350.3 тэрбум төгрөг байсан бол 2024 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 26,034.6 тэрбум төгрөг, 2025 оны төсвийн төсөлд 25,308.6 тэрбум төгрөг байхаар тусгагджээ. Нөгөө талаар урсгал зардлыг байнга өсгөж байгаа нэг зардал бол цалин, хөлсний зардал бөгөөд 2009 онд Монгол Улсад 100 хүн ам тутамд 4.4 төрийн албан хаагч ногдож байсан бол 2015 онд 5.7, 2023 онд 6.4 болж өссөн байна. Төрийн албаны тогтолцоонд институцийн болон бүтээмжийн томоохон шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгарч буй бөгөөд боловсрол, эрүүл мэнд, хууль сахиулах байгууллага, онцгой байдал, батлан хамгаалахаас бусад салбарт төрийн албан хаагчдын тоог царцаах, цаашид аажмаар төрийн албан хаагчдыг хувийн хэвшилд шилжүүлэх бодлогын арга хэмжээг шат дараатай хэрэгжүүлэх нь чухал байна гэж байлаа.
Түүнчлэн тэрбээр, урсгал зардлыг бууруулахдаа тавилга эд хогшил, сургалт, уралдаан тэмцээн, соёлын эрхийн бичиг зэрэг зардлыг 100 хувь, гадаад, дотоод албан томилолт, бичиг хэргийн зардлыг 50 хувь, байр ашиглалт, хангамж, бараа материал, бараа үйлчилгээний зардал гэх мэтийг 10 хувиар бууруулах бодлого баримталж үүнийг хэрэгжүүлэхдээ хуулийн өөрчлөлтүүдийг хийхээр шийдвэрлэснийг дэмжиж байна гэв.
Хөрөнгө оруулалтын удирдлага, төлөвлөлтийн системийг сайжруулах шаардлагатай байна. Улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг хөгжүүлэхэд цогц бөгөөд нэгдмэл арга барилыг баримтлах, улсын хөрөнгө оруулалтын мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулах, төсвийн хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн багцыг үр ашигтай оновчтой болгох, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг түлхүү хэрэглэх, төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг сайжруулахад төлөвлөлтөөс эхлээд тайлагнах, хэрэгжүүлэх бүхий л үе шатыг ил тод нээлттэй байх зарчмыг баримтлах шаардлагатай байна. Төсвийн хөрөнгийн ба урсгал зардал хоорондын хамаарлыг тооцож улсын төсвийг төлөвлөдөг байх хэрэгтэй. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээг төлөвлөхдөө тухайн хөрөнгө оруулалтын обьект хэрэгжсэний дараах төсөвт үзүүлэх ачаалал, өөрөөр хэлбэл төсвийн хөрөнгийн зардал болон урсгал зардал хоорондын уялдааг хангаж тооцож байх шаардлагатайг Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дарга дүгнэлтдээ онцолсон.
Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, санал хэлсэн. Тухайлбал, Улсын Их Хурлын гишүүн М.Нарантуяа-Нара төсвийн төсөлд тусгасан ижилд байршилд, адилхан хүчин чадалтай сургууль барихад төсөвт өртөг нь 1-2 тэрбум төгрөгийн зөрүүтэй байгаа шалтгаан болон нийслэлийн утааг бууруулахад төсвийн төсөлд хэчнээн төгрөг тусгасныг тодруулав.
Боловсролын сайд П.Наранбаяр, ижил төрлийн хүчин чадалтай сургууль, цэцэрлэгийн төсөвт өртгийн зөрүү гарах тохиолдол байдаг. Энэ нь газрын байршил, дэд бүтцийн хол ойр, газар хөдлөлийн бүс, гадна шугам сүлжээ нь төсөвт орсон, ороогүй эсэхээс шалтгаалдаг талтай. Хуулийн хүрээнд бүх зүйлийг хийж байгаа хэмээн хариулсан.
Харин Сангийн сайд Б.Жавхлан, төсвийн урсгал зардал, хөрөнгө оруулалтыг харахад нийслэлийн утааг бууруулах зардал байхгүй юм шиг харагдах байх. Утаатай тэмцэхийн тулд маш зөв цогц асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай. Нийслэлийн зүгээс сүүлийн хоёр жилийн турш газар чөлөөлөх, орон сууцжуулах, түгжрэлийг бууруулах, дэд төвүүд, дагуул хотууд байгуулах гээд томоохон арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Энэ асуудалд бонд гаргах, газар чөлөөлөлтийн санхүүжилтийн асуудалд бид дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна гэсэн нэмэлт тайлбарыг өгсөн.
Мөн Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Пүрэвдорж, төсвийн урсгал зардал тэлж буй нь төрийн албан хаагчдын тоо үндэслэлгүй өссөнтэй холбоотойг дурдаад төрийн албан хаагчдыг багасгах, цомхотгох, ажлын байрны тодорхойлолтыг бүрэн хийхэд анхаарч ажиллах шаардлагатай гэхийн зэрэгцээ боловсролын салбарын урсгал зардлыг тодрууллаа.
Боловсролын сайд П.Наранбаяр, тус салбарын урсгал зардалд 3.9 их наяд төгрөг төсөвлөснөөс цалин, хөлсний зардал 2.3 их наяд төгрөг, 217 тэрбум төгрөг нь бусдаар гүйцэтгүүлэх зардал болдог гэв. Мөн урсгал зардалд байр, бараа үйлчилгээ, хангамж, байр ашиглалттай зэрэг тогтмол зардлууд байна гэсэн тайлбарыг өглөө.
Үргэлжлүүлэн Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Найдалаа, төсвийг танасан атлаа эдийн засгийн өсөлт найман хувь, инфляц 7.2 хувь хэвээрээ байгаа шалтгаан болон төсөв танаснаар нийгэм, эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Золжаргал, аж ахуйн нэгжүүд ашиггүй гээд хаагдаад байхад татварын орлого 20 хувиар өсөж буй шалтгааны талаар, Улсын Их Хурлын гишүүн Р.Батболд ирэх жил хуулийн дагуу олгогдох байсан хэчнээн хэмжээний зардал хасагдсаныг тодруулав.
Сангийн сайд Б.Жавхлан, Энэ удаа төсөв алдагдалгүй байхад бодлого, зарлагаа төлөвлөсөн. Дараагийн том сорилт нь төсөв дотроо илүү үр ашигтай, бүтээмжээ нэмэгдүүлэхэд чиглэнэ. Төсөв танагдсан гээд зорилтоосоо ухрахгүй. Гэхдээ сөрөг дарамтууд, ачааллууд бол ирнэ. Засгийн газар эдийн засгаа хэрхэн идэвхжүүлэх вэ гэдэгт хичээж ажиллана хэмээн хариулав. Мөн тэрбээр, 2019 онд Татварын багц хуульд өөрчлөлт орсноос хойш татварын хувь, хэмжээ өөрчлөгдөөгүй. Татварын өсөлтийн нэмэлт орлогууд нь экспорт нэмэгдсэнтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн суурь тэлэхээр татварын орлого бүрдүүлэлтэд огцом нөлөө үзүүлж байна гэсэн үг гэсэн нэмэлт тайлбарыг өгсөн.
Түүнчлэн Сангийн сайд хариултдаа, Ирэх жилийн урсгал зардлыг нэмэгдүүлсэн 3.5 их наяд төгрөг нь одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй 26 хууль тогтоомжтой холбоотой. Мөн хууль тогтоомжид туссан ч төсөлд тусгагдаагүй 4.5 их наяд төгрөгийн зардал хүлээгдэж байна. Энэ удаа хасагдаж, хэмнэгдэж байгаа зардалтай холбоотой салбар салбарын долоон хууль болон Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулийн долоон заалтыг нэмж, нийтдээ 250 тэрбум төгрөгийн зардлыг бууруулах боломж нээгдсэн гэдгийг онцолж байлаа.
Харин Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батжаргал төсвийн төслийг дахин өргөн мэдүүлсэн нь төрийн эдийн засагт ачаалал үзүүлдэг данхайсан бүтцээ эргэн харах, хувийн хэвшил, баялаг бүтээгчдээ дэмждэг эрх зүйн орчинг шинэ нөхцөлд харах боломжийг олгож байна гээд Улсын Их Хурлаас байгуулагдах ажлын хэсэг төсвийн төсөлд няхуур ажиллаж, Байнгын хороо, Улсын Их Хурлаар шуурхай ажил хэрэгч хэлэлцэж батлах нь чухал гэсэн саналыг хэлсэн.
Мөн хуулийн төслүүдийг дэмжсэн, дэмжээгүй эсэх талаар Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэбат, П.Сайнзориг, П.Мөнхтулга, О.Номинчимэг, Ж.Баярмаа, Х.Булгантуяа нар санал хэлж, байр сууриа илэрхийлсэн. Гишүүд хуулийн төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэхийн зэрэгцээ шат шатны төсвийн захирагч бүрийн төсвийн 0.5 хувийг утааны хордлогыг сааруулах, ажилтнуудын эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах зэрэгт зарцуулах чиглэл өгөх, мөн улс орны хөгжлийн суурь асуудалд түлхэц өгөх тэр хэмжээгээр экспортыг дэмжих, импортыг орлуулах бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэхэд хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх чиглэлийг ажлын хэсэг барьж ажиллах шаардлагатай гэж байлаа. Мөн өндөр төлбөртэй хувийн хэвшлийн сургуульд олгодог хувьсах зардлыг гурван ээлжээр үйл ажиллагаа явуулж буй сургуулиуд болон дотуур байрны асуудлыг шийдвэрлэхэд шилжүүлэх, яамдын үйл ажиллагаатай давхацсан комисс, үндэсний зөвлөл, хороо зэргийг татан буулгах ажлыг зоригтой хийх, Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн тодорхой хэсгийг нүүлгэх гэх мэт санал хэлсний зэрэгцээ Улсын Их Хурал цаашид төсөв хэлэлцэхдээ ямар бодлого баримтлах вэ гэдэгт нухацтай хандах нь зүйтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлж байлаа.
Ингээд Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл нь Төсвийн тухай, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан шалгуур, дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдлийн тусгай шаардлага, улсын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөөнд нийцсэн байна гэсэн саналын томьёоллоор санал хураахад, хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 66.3 хувь нь дэмжлээ. Иймд хуулийн төслүүдийг хоёр дахь хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр Байнгын хороод болон Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хороонд шилжүүллээ хэмээн Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.
Улстөр нийгэм
“Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйлдвэрлэл, технологийн үйл ажиллагааг шалган судлах ажлын хэсгийн гишүүд тус үйлдвэрт ажиллав
Тус ажлын хэсгийг Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Энхтуяа ахалж байгаа бөгөөд “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйлдвэрлэлийн технологид стандартын болон горимын алдаа гарсан эсэхийг нягтлан шалгах чиг үүрэгтэйг тэрбээр танилцуулав. Ажлын хэсэг 11 гишүүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулагдсанаас өнөөдөр тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Пунсалмаа, М.Энхцэцэг, Б.Уянга, Д.Энхтүвшин, М.Бадамсүрэн, мөн ажлын хэсгийн ахлагч Д.Энхтуяа нар танилцав.
“Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйлдвэрлэл, борлуулалт, санхүүгийн байдал болон технологийн талаар гүйцэтгэх захирал Ц.Эрдэнэбаяр, ерөнхий инженер Ц.Алтансүх, Санхүү, эдийн засгийн газрын дарга А.Батзориг, ерөнхий технологич Д.Өлзийбат нар танилцууллаа. Тус үйлдвэр “Энержи Ресурс” ХХК-ийн Ухаа худгийн уурхайгаас бүтээгдэхүүнийхээ үндсэн түүхий эд болох мидлинг буюу баяжуулсан нүүрсний завсрын бүтээгдэхүүнийг төмөр замаар өдөрт 4000 тонныг татан авч бутлаад, барьцалдуулагч, чийгийг тохируулан хольж, шахаж хэвлэн, савлах процессоор үйлдвэрлэлээ явуулдаг. Бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг сайжруулахын тулд түүхий эдээ солих шаардлагатай бөгөөд үүнийг үйлдвэр бие даан шийдвэрлэх боломжгүй, эрх бүхий байгууллага, мэргэжлийн зөвлөлөөр шийдвэрлүүлэхээр ажиллаж байна гэж гүйцэтгэх захирал Ц.Эрдэнэбаяр ярив.
Тус компанийн төвийн болон зүүн үйлдвэрүүд сард 75000 тонн сайжруулсан түлш үйлдвэрлэдэг бөгөөд өртгөөсөө тав дахин хямд үнээр борлуулж буй тухай Санхүү, эдийн засгийн газрын дарга А.Батзориг танилцуулсан юм. “Энержи Ресурс” ХХК-иас мидлингээ үнэгүй авдаг ч татан авах тээвэрлэлтэд нийтдээ 288.4 тэрбум төгрөг зарцуулаад байгааг тэрбээр хэллээ. Түүний танилцуулснаар 1.0 тонн сайжруулсан түлшний өртөг 598.9 мянган төгрөг болдог бөгөөд үүнийг шуудайд шилжүүлбэл нэг шуудай түлшний өртөг 15 000 төгрөг болох бөгөөд үүнийг 3750 төгрөгөөр борлуулдаг байна. Компанийн нийт зардлын 45.1 хувийг түүхий эд, түүнийг татан авах зардал эзэлдэг бөгөөд 26.5 хувийг цалингийн, 6.5 хувийг элэгдлийн зардал эзэлдэг аж.Ухаа худгийн уурхайн мидлинг эрчим хүчний нүүрсний MNS 6226:2011 стандартын шаардлагыг, “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйлдвэрлэж байгаа шахмал түлш хатуу түлшний MNS 5679:2022 стандартын шаардлагыг, үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа барьцалдуулагч бодис холбогч эдийн CS 11-0566:2024 стандартын шаардлагыг тус тус бүрэн хангаж байгааг ерөнхий технологич Д.Өлзийбат үндсэн үзүүлэлтээр тайлбарлан ярьсан юм. Тэрбээр үйлдвэрлэлийн технологийн горим огтхон ч өөрчлөгдөөгүй бөгөөд түүхий эдийн найрлагад өөрчлөлт ороогүй хэмээн мэдэгдэв.
Ажлын хэсгийн ахлагч, Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Энхтуяагийн үйлдвэрлэлийн эхэн үед Улаанбаатар хотын агаарын чанар сайжирч байсан бол энэ 2024 онд бохирдол яагаад илэрхий нэмэгдэж, хүн амын эрүүл мэнд, амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлөх болсон талаар асуухад ерөнхий технологич Д.Өлзийбат хотын тээврийн хэрэгслийн тоо нэмэгдсэн болон 140 гаруй аж ахуйн нэгжид түүхий нүүрс түлэхийг зөвшөөрч буй явдал нөлөөлж байгаа гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсэн юм. Мөн тэрбээр Улаанбаатар хотын айл өрхүүдийн хэрэглэж байгаа зуухны 60 гаруй хувь нь чанарын шаардлага хангахгүй байгаа гэсэн тайлбар өгөв.
Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Уянга нийслэлийн агаарын чанарын үзүүлэлт болон тус компанийн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтийн хэмжээг харцуулж харахад агаарын бохирдолд сайжруулсан түлш бага нөлөөтэй байх магадлалтай байна гээд угаарын хий үүсэж буйн шалтгаан, шахмал нүх сүвжилт зэрэг нарийвчилсан асуудлуудаар ярилцав. Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Энхтүвшин “Энержи Ресурс” ХХК нийлүүлж байгаа мидлингээ хэрхэн тээвэрлэж, хадгалж, ачиж байгаа зэрэгт хяналт тавих, мөн өөрийн бүтээгдэхүүний агуулах, тээвэрлэлтийн менежментийг сайжруулахыг зөвлөж, сүүлийн гурван жилд шахмал түлшний хэрэглээ буурсан байхад агаарын бохирдол нэмэгдсэн нь өөр хүчин зүйлсээс нөлөөтэй гэж харагдаж байна гэлээ. Улсын Их Хурлын гишүүн М.Энхцэцэг үйлдвэрлэлийн явцад барьцалдуулагчийг өөрчилсөн нь бүтээгдэхүүний чанарт хэрхэн нөлөөлснийг асууж, түүхий эд буюу мидлинг болон эцсийн бүтээгдэхүүний харьцуулсан үзүүлэлт, туршуилтуудын үр дүн, стандартуудыг шинэчлэн сайжруулах шаардлагбн талаар асууж хариулт авав. Мөн тэрбээр 816.7 тэрбумд хүрсэн алдагдал, түүхий эдээ үнэгүй авч байгаа хэрнээ бүтээгдэхүүний өртөг өндөр байгаа зэргийг хөндсөн бол Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Пунсалмаа жилд 10 000 хүн угаартаж, 100 гаруй нь нас барж байгаа явдал бол ноцтой үзүүлэлт гэдгийг онцлоод, үйлдвэрлэлийн орц, гарцын хяналт, хөндлөнгийн болон өөрийн лабораторийн хэмжилт, шинжилгээг тогтмолжуулахад анхаарч ажиллах нь зүйтэй гэсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн М.Бадамсүрэн үйлдвэрлэлийнхээ технологи, горим, стандартыг сахиж ажиллахын зэрэгцээ хэрэглэгчдийн хэрэглээ, ахуйн хэрэгсэлд мөн хяналт тавих шаардлагатайг дурдаж, явуулын лабораторитой болохыг зөвлөсөн юм. Тэрбээр нийслэлээс захиалагчийн хяналтыг сайжруулах, мөн хөндлөнгийн хяналт, зөвлөх үйлчилгээг “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх шаардлагатай гээд технологи, тохируулгыг бүх үе шатанд туршилт хийж судлах, технологио хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллах нь зүйтэй гэв.
Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн түвшинд яригдаж байгаа энэ үед “Тавантолгой түлш” ХХК бүтээгдэхүүнийхээ чанарт онцгой хяналт тавьж, өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажиллах шаардлагатай байгааг ажлын хэсгийн ахлагч, Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Энхтуяа онцлоод, Аж үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хорооны ажлын хэсэг хяналт шалгалтын ажлаа эрчимтэй явуулж, санал дүгнэлтээ хугацаа алдахгүй гаргана гэсэн юм. Ажлын хэсгийн гишүүд “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Зүүн үйлдвэрийн 1, 2, 3 дугаар цехийн үйл ажиллагаатай танилцлаа. Үйлдвэрийн цехүүд хөө тортог ихтэй, ажиллахад хүнд нөхцөлтэй байгааг ажлын хэсгийн гишүүд анхааруулж, үйлдвэрлэлийг битүүмжилсэн орчинд тоосжилт, тортог багатай явуулах талаар судалж, шийдвэрлүүлэхийг зөвлөв гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.
Улстөр нийгэм
ХЗБХ: Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнийг томилох тухай асуудлыг хэлэлцэв
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнийг Монгол Улсын Шүүхийн тухай хууль, Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хууль, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хууль, Нийтийн сонсголын тухай хуульд заасны дагуу Хууль зүйн байнгын хороо нэр дэвшигчийн сонсголыг 2024 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр зохион байгуулсан бөгөөд тэрбээр сонсгол, түүний үе шат, явуулсан ажиллагааны танилцуулсан. Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 133 дугаар зүйлд заасны дагуу сонсголд оролцсон гишүүд нэр дэвшигчийн сонсгол явуулснаас хойш ажлын 2 өдрийн дотор буюу 2024 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдөр хаалттай хуралдаж, хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар сонсголын тайланг гаргасан байна. Нэр дэвшигч М.Алтан-Очир, С.Энхбаатар нарыг хуульд заасан болзол, шалгуурыг хангаж байгаа тул Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар эцэслэн шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж үзжээ.
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний сонгон шалгаруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн гишүүн Х.Эрдэм-Ундрах хуралдаанд нэр дэвшигч М.Алтан-Очирын талаар, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний сонгон шалгаруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн гишүүн О.Бат-Эрдэнэ нэр дэвшигч С.Энхбаатарын талаар тус тус танилцуулсан юм.
Дээрх танилцуулгуудтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асуух шаардлагагүй хэмээн үзсэн бол С.Эрдэнэболд гишүүн хууль дээдлэх зарчим, ёс зүйн хэм хэмжээг чанд баримтлах ажиллахыг нэр дэвшигчдэд захив. М.Нарантуяа-Нара гишүүн Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний сонгон шалгаруулалттай холбоотой асуудлаар байр сууриа илэрхийлсэн. Ингээд нэр дэвшигч С.Энхбаатарыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнд нэр дэвшүүлэхийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 73.3 хувь нь дэмжсэн бол нэр дэвшигч М.Алтан-Очирыг дээрх зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнд нэр дэвшүүлэхийг гишүүдийн олонх дэмжсэнгүй. Энэ талаарх санал, дүгнэлтээ чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулахаар болов.
“Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилт” хяналтын сонсголын тайланг явуулсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай” Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцлээ. Байнгын хорооноос 2024 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдөр Төрийн ордонд зохион байгуулсан хүний эрх, эрх чөлөөг хангахтай холбоотой Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандлагаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилтийн талаарх Улсын Их Хурлын хяналтын сонсголын тайлан, Байнгын хорооны дээрх тогтоолын төслийн талаар Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг танилцуулсан.
Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Баярмаа нарын 22 гишүүний хүсэлт, холбогдох хууль тогтоомжийг үндэслэн 11 дүгээр сарын 20-ны өдөр хяналтын сонсгол зохион байгуулсан гэлээ. Сонсголд Улсын Их Хурлын гишүүдээс гадна төрийн байгууллага, албан тушаалтан 37, иргэн, хуулийн этгээд 85, цахимаар 2, ажиглагчаар 2 иргэн, нийт 126 оролцогч хамрагдсан байна.
Тус сонсголын үеэр Улсын Их Хурлын гишүүд болон оролцогчдын илэрхийлсэн саналыг нэгтгэн, ийнхүү Байнгын хорооны хуралдаанд танилцуулж буйгаа П.Сайнзориг гишүүн хэллээ. Үүнд, хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, сонсголын үеэр олон давтамжтай хөндөгдсөн асуудлыг шийдвэрлэх арга замын талаар Улсын Их Хурлын шийдвэрийн төсөл боловсруулах, гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэдийн хохирлыг барагдуулах асуудлыг нарийвчлан зохицуулах хэмээжээ. Мөн Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж, шийтгэхийн эсрэг конвенцын орчуулгыг албажуулан, нэр томьёог нэг мөр болгож, улмаар Эрүүгийн хууль дахь эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн шинжийг тодорхой болгох шаардлагатай гэжээ. Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Гэр бүлийн тухай хуулийн төслүүдийг яаралтай өргөн мэдүүлэх талаар чиглэл өгөх, Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийн эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх чиг үүргийн талаар цогц судалгаа хийж, шаардлагатай тохиолдолд нэмэлт оруулах асуудлыг судлан шийдвэрлэх, шүүх шинжилгээний байгууллагын тоног төхөөрөмж, хүний нөөц, төсөв, санхүүжилт, чиг үүргийн талаар бодлогын арга хэмжээ авах талаар Засгийн газарт чиглэл өгөх шаардлагатай хэмээсэн байна.
Мөн гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол Улсын иргэдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр холбогдох хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах, эрх зүйн туслалцаа, харилцан үзүүлэх гэрээг гадаад улс орнуудтай байгуулах, Эрүүдэн шүүх, хүнлэг бус, хэрцгий хандлагын нөхцөл байдлын талаарх судалгаа, мэдээллийг холбогдох байгууллага нарийвчлан гаргаж, энэ талаараа Улсын Их Хурал, Хууль зүйн байнгын хороо болон Хүний эрхийн дэд хороонд хүргүүлж, шаардлагатай тохиолдолд энэ төрлийн гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэдтэй тогтмол уулзалт зохион байгуулж байх талаар санал олонтаа давтагдсан хэмээн тайланд дурдав. Албан үүргээ гүйцэтгэх үедээ иргэнийг эрүүдэн шүүсэн, хүнлэг бус, хэрцгий хандсан, хүний эрхийг зөрчсөн албан тушаалтнуудын талаарх мэдээллийн сан үүсгэх, Төрийн албаны тухай хууль болон болон холбогдох бус хуульд заасны дагуу арга хэмжээ авах, мөрдөн шалгах эрх бүхий байгууллагууд нэгнээ хянадаг одоогийн бүтэц, тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг судлан Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд холбогдох нэмэлт өөрчлөлтийг оруулах, Улсын Их Хурлаас эрүүдэн шүүх, хүнлэг бус, хэрцгий хандахтай холбоотой асуудлаар цогц хяналт шалгалт хийж, санал дүгнэлт гаргах, шаардлагатай тохиолдолд хууль тогтоомжид нэмэлт, өөрчлөлт оруулах чиг үүрэг бүхий ажлын хэсэг байгуулах талаар мөн тусгажээ. Энэхүү санал, дүгнэлттэй холбогдуулан Байнгын хорооны тогтоолын төслийг боловсруулжээ.
П.Сайнзориг гишүүний танилцуулсан Улсын Их Хурлын хяналтын сонсголын тайлан, Байнгын хорооны холбогдох тогтоолын төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр, Х.Баасанжаргал, Ц.Сандаг-Очир, С.Эрдэнэболд, Х.Номинчимэг, Н.Алтанхуяг, М.Нарантуяа-Нара, Х.Тэмүүжин, Ж.Алдаржавхлан нар асуулт асууж, хариулт авав. Дараа нь “Эрүүдэн шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилт” хяналтын сонсголын тайланг явуулсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай” Байнгын хорооны тогтоолын төсөлтэй холбогдуулан гишүүд саналаа хэлээд, санал хураалт явуулав. Хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх Байнгын хорооны тогтоолын төслийг батлахыг дэмжив.
Дараа нь "Тогтоолд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай" Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцсэн юм. Төсөлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, ажлын хэсгээс хариулт авсан бөгөөд хэлэлцүүлгийн явцад зарим асуудлыг гүйцээн боловсруулах шаардлагатай хэмээн үзэж, саналууд гаргасан учраас төслийн хэлэлцүүлгийг хойшлуулав. Үүгээр өнөөдрийн хуралдаан өндөрлөсөн гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.
Улстөр нийгэм
Бүх шатны сургуулийн багшийн хомсдолыг бууруулах, үнэлэмжийг дээшлүүлэх асуудлаарх ажлын хэсэг ажлын удирдамжаа баталлаа
Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн багш мэргэжлийн элсэлтийн талаар тус сургуулийн проректор Д.Соронзон ажлын хэсгийн хуралдаанд танилцуулга хийлээ. Тэрбээр, тус сургуулийн 2024-2025 оны элсэлтийн хяналтын тоо, гүйцэтгэл 86 хувьтай байна. Тухайлбал, Архангай аймгийн салбар сургуулийн хяналтын тоо 185 байхаас 149, Багшийн сургуулийн хяналтын тоо 350 байхаас 393, Баян-Өлгий аймаг дахь салбар сургуулийн хяналтын тоо 130 байхаас 44 гэх мэт бүрэлдэхүүн сургуулиудын хяналтын тоог танилцуулж, багш мэргэжлээр суралцах оюутны тоог нэмэгдүүлэх, багшийн хомсдолыг арилгах талаар хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааний талаар мэдээлэл өгөв.
Түүний дараа нь УИХ-ын гишүүн, ажлын хэсгийн ахлагч Ж.Галбадрах, Ерөнхий боловсролын сургууль болон цэцэрлэгийн хүртээмжийн талаар хийсэн судалгааг танилцуулсан. Тэрбээр, улсын хэмжээнд ерөнхий боловсролын сургуулийн нэг ангид 30 хүртэл хүүхэдтэй бүлэг дөнгөж 42 хувь байна. Өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөлөө тооцоод 35-39 хүүхэдтэй бүлэг хичээллэхийг хүлээн зөвшөөрч, 40-ээс дээш хүүхэдтэй бүлэг хичээллэхийг зогсоох ёстой юм. Энд хүүхдийн сурах эрх ноцтой зөрчигдөж байгаа. Тэр байтугай 60 давсан хүүхэдтэй бүлэг 20 байгааг хүлээн зөвшөөрөх аргагүй. Хүүхдийн сурах эрхийг ноцтой зөрчиж буй энэхүү асуудлыг даруй хуульчилж шийдэх ёстой. 2015 оноос хойш төрийн өмчит ерөнхий боловсролын сургуулиудын сурагчийн тоо 43.7 хувиар өссөн бол багшийн тоо 23.3 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна. Улсын хэмжээнд одоогийн байдлаар 986 багш дутагдалтай байгаа бөгөөд багшийн тоог нэмэгдүүлэх, боловсролын мэргэжил сонгон суралцагсдын болон төгсөгчдийн тоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг танилцуулсан.
Түүний дараа ажлын хэсэгт 2025 оны хагас жил хүртэлх ажлын удирдамжийн төслийг танилцуулан хэлэлцүүлж, батлав. Мөн ажлын төлөвлөгөөний төслийг хэлэлцсэн. Ажлын хэсгээс Боловсролын ерөнхий хуулийн хэрэгжилттэй танилцах, бүх шатны сургуулийн багшийн хүний нөөцийн хомсдолыг бууруулах, үнэлэмжийг дээшлүүлэх болон төрийн өмчийн ерөнхий боловсролын сургуулийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр тулгамдаж буй асуудлыг судалж, санал, дүгнэлт, шийдвэрийн төслийг боловсруулан Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хорооны хуралдаан болон Улсын Их Хурлын хаврын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танилцуулахаар төлөвлөжээ гэж УИХ-ын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээллээ.